|
E’tibor bering!
Shartnomalar, Qadimgi Sharqda, ular tomonidan e’tirof etilgan
akkad tili (vavilon yozuvida), qadimgi Rimda lotin tilida yozilgan.
Qadimgi Gretsiyada qadimgi grek tili va uning dialektlaridan
foydalanilgan. Shartnomalar odatda bitta haqiqiy nusxada tuzilgan.
Undan nusxalar qilingan va boshqa tillarga tarjima qilingan.
16
kumush yoki mis taxtalarga o’yib yozilgan. Masalan, Afinadagi Pallada
ibodatxonasida Gretsiyaning davlat arxivlari joylashgan. Qadimgi Xitoyda
alohida Men Fu shartnomalar saroyi mavjud bo’lgan. Shartnomalar
matnlari bo’lgan ustunlar va toshtaxtalar boshqa jamoat binolarida yoki
maydonlarga ham qo’yilgan. Bu bilan ular, o’ziga xos chop etilgan
hisoblanar edi. Polibiyning aytishicha, yashirin shartnomalar ham tuzilgan.
Agar shartnoma buziladigan bo’lsa, toshtaxalar sindirilgan yoki
ibodatxonadan olib chiqarib tashlangan. Shartnomalarning nomlari
tangalar va medallarga ham yozilgan. Odatda ittifoq bo’lgan shaharlar
to’g’risida, bu shaharlarning homiysi bo’lgan xudolar tasvirlari bilan
birgan tangalar saqlanib qolgan. Bunday tangalar tuzilgan shartnomani
tasdiqlagan va uni bajarilishi uchun qo’shimcha vosita bo’lib xizmat
qilgan
1
.
Qadimda shartnomalar tez-tez buzilib turgani uchun ham, ularga
alohida ahamiyat qaratgan. Shartnomalarni ta’minlashning asosiy vositasi
qasam bo’lgan. Qadimda, shartnomalarning garovi sifatida ko’pincha
ayollar va bolalar olingan. Rimning Suriya podshosi Antiox III bilan er.
av. 188 yildagi shartnomasida 20 nafar garovdagilar to’g’risida, er.av. 202
yilda esa, Zam yonidagi jangdan keyin 100 nafar karfagenlik Rimga
berilgani to’g’risida, er.av.149 yilda Karfagen yengilgandan so’ng esa, 300
nafar shaxsning garovga berilganligi to’g’risida shartnomada keltiriladi.
Garovdagilar shartnoma shartlari bajarilgandan keyin yoki muddat
tugaganidan daxlsiz hisoblangan va o’z vatanlariga qaytishi mumkin
bo’lgan.
Shartnomalarni bajarilishini ta’minlashning boshqa usullari ham
uchrab turar edi: shartnomani buzganlar uchun moliyaviy jarima
(Hindiston, Gretsiya), uchinchi davlatlarning kafolati, shartnoma tuzgan
davlatlardagi hukmronlik qiluvchi sulolalarning a’zolari o’rtasidagi nikoh
qurish (Hindiston).
Xalqaro shartnomalarning muddati bo’yicha muayyan muddatli va
muddatsiz shartnomalarga bo’lingan. Rim shartnomalari, uning boshqa
mamlakatlar ustidan hukmronligini mustahkamlashga xizmat qilar edi,
shuning uchun ham, bunday shartnoma “abadiy muddatga” tuzilar edi.
Yarashuv to’g’risidagi shartnomalar, bundan istisno bo’lib, ular 10, 15 va
hattoki 100 yilga tuzilar edi
2
. Qadimgi greklar esa, “unga avlodlari
1
Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н. Шестаков. М.:
Издательство«Зерцало», 2009.-С.12
2
Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н. Шестаков. М.:
Издательство «Зерцало», 2009. –С.14.
17
bog’lanib qolmasligi uchun” abadiy yoki muddatsiz shartnoma tuzmas edi,
biroq, ularning muddati 30, 50, 100 yilga cho’zilar edi.
Qadimgi shartnomalar vaqti tugatish bilan to’xtatilar edi. Odatda,
undan oldin, biror bir nizo chiqib, u urushga olib kelsa, urushayotgan
davlatlar o’rtasidagi barcha shartnomalarni bekor bo’lishiga olib kelar edi.
Ayrim hollarda urushning tugashi bilan shartnomalar qayta tiklangan.
Tomonlar ayrim hollarda shartnoma shartlarini qayta ko’rib chiqishgan.
Misol uchun, Rimning er.av.493 yili boshqa lotin shaharlari bilan tinchlik
shartnomasi, Afina bilan Sparta o’rtasida er.av.421 yildagi tinchlik shartnomasi,
Afinaning Argos, Mantiney va Elida bilan er.av. 420 yildagi tinchlik shartnomalari
shular jumlasidandir.
Qadimgi
Gretsiya,
Xindiston,
Xitoylik
faylasuflar
xalqaro
shartnomalarning majburiyligini, hattoki, dushmanga berilgan so’zning
bajarilishi lozimligi bilan asoslangan. Agar, hozirgi davr nuqtai nazardan
aytsak, xalqaro huquqning asosiy prinsiplaridan biri bo’lgan pacta sund
servanda, ya’ni majburiyatlarning vijdonan bajarilishi lozimligi prinsipi
o’sha davrdan boshlab shakllangan.
Shartnomani bir tomondan buzilishi, uning ikkinchi tomoni uchun
undan voz kechishga huquq bergan. Shuningdek, vaziyatning tubdan
o’zgarishi munosabati bilan shartnomani bir tomonlama bekor qilish
imkoniyati to’g’risidagi gaplar ham uchraydi. “Agar vaziyat etoliyliklar
ittifoq tuzilgan vaqtdagidek qolsa, sizning siyosatingiz ham shunday
qolishi kerak. Bu birinchi shart. Ammo, agar ular butunlay o’zgarsa,
umuman yangi vaziyat tufayli talab qilingan talablardan ozod bo’lsangiz,
bu holat adolatli va zararsiz bo’ladi”, deb aytadi, muallif Latsisk
1
.
Qadimgi Xindistonda xalqaro shartnomaga, dastlabki ta’rif berishga
harakat qilingan, ya’ni xalqaro shartnoma “suverenlarning bilan biri bilan
munosabatlarini bog’laydi”
2
.
Qadimgi dunyo xalqaro shartnomalar huquqining o’ziga xosliklari
quyidagilardan iborat bo’lgan:
birinchidan,
Xalqaro shartnomalar asosan ikki tomonlama bo`lgan;
ikkinchidan,
Xalqaro huquq asosan odat huquqi normalaridan iborat bo`lib,
ularda diniy xususiyat ko`proq kasb etgan;
uchinchidan,
Xalqaro shartnomalar ko’proq urush olib borishning qonunlari va
odatlarining adolatli bo’lishi, urushda jabr ko’rganlarni himoya
qilish, shartnomalarga rioya qilish, chet elliklarga nisbatan
1
Талалаев, А. Н. Право международных договоров. Том1: Общие вопросы / Отв. редактор Л. Н. Шестаков. М.:
Издательство «Зерцало», 2009.-С.14
2
O’sha joyda.
18
mehmondo’st munosabatda bo’lish, ajnabiylarni himoya qilish,
xorijiy davlatlar elchilarini haqorat qilmaslik, chet elliklar bilan
nikoh tuzmaslik kabi institutlar kiradi
Do'stlaringiz bilan baham: |
