Халкаро шартномалар хукуки

v)  Umumiy  xalqaro  huquqning  imperativ  normalariga  zid 
shartnomalar. 
Avvallari xalqaro  munosabatlar tizimi imperativ normalar  majmuasi 
mavjud  bo’lishi  uchun  ijtimoiy-siyosiy  asos  sifatida  xizmat  qiluvchi 
zaruriy  yahlitlik  va  hamjihatlik  darajasiga  yetmagan  edi.  Davlatlarning 
alohida 
manfaatlari, 
avvalambor 
yirik 
davlatlarning, 
umumiy 
manfaatlaridan  ustunroq  turardi.  Xalqaro  huquq  yuqori  darajada 
cheklangan 
va 
asosan 
dispozitiv 
xususiyatga 
ega 
edi. 
Unda 
shartnomalarning  erkinlik  prinsipi  hukmronlik  qilardi,  davlatlar  o’zaro 
kelishuvga asosan har qanday normadan chekinishi mumkin edi. 
Shunga  ko’ra,  doktrinada  imperativ  xarakterdagi  normalarning 
mavjudligi  inkor  qilinar,  shartnomalarni  tuzishda  davlatlarning  to’liq 
erkinligi e’tirov eilib, u faqat boshqa davlatlar bilan shartnomalar tuzishda 
ziddiyatli holatlar bilan cheklanishi mumkinligi haqida gapirilardi
1
.  
Natijada  13-  moddaning  1-  bandi  loyihasi  taqdim  qilindi:  “Agar 
shartnomaning  ob’ekti  yoki  uning  amalga  oshirilishi  jus  cogens 
xarakteriga  ega  bo’lgan  umumiy  norma  yoki  xalqaro  huquq  prinsipining 
buzilishi  bilan  bog’liq  bo’lsa,  shartnoma  xalqaro  huquqqa  zid  va  haqiqiy 
kuchga ega emas”. 
Vena  konferensiyasida  imperativ  normalarni  oson  farq  qilish 
mumkin, chunki ular jamoat tartibini mustahkamlaydi va rivojlantiradi deb 
ta’kidlandi. 
Vena  konferensiyasida  imperativ  normalarni  qabul  qilish  tartibi 
to’g’risida  masalaga  e’tibor  qaratilgan.  Konferensiya  bunday  normalarni 
paydo  bo’lishiga  davlatlar  oddiy  ko’pchiligining  roziligi  yetarli  degan 
fikrga  qo’shilmadi.  Fransiya  delegatsiyasi  bu  qoidaga  o’ta  tanqidiy 
yondashdi.  Uning  ta’kidlashicha,  agar  modda  oddiy  ko’pchilik  roziligi 
bilan  hammaga  majburiy  xususiyatga  ega  imperativ  normalar  yaratiladi 
deb  sharhlansa,  unda  buning  oqibatida  nazoratsiz  va  har  qanday 
ma’suliyatdan  xoli  bo’lgan  yangi  xalqaro  manbaning  yaratilishiga  olib 
keladi
2
. 
                                                 
1
 Qarang: Field D. Outlines of International Code. N.Y., 1872. Art.198. 
2
 Qarang: U.N. Conference on the Law of Treaties. Second session.  P.94. 

---

163 
 
Umuman  qarama-qarshi  bo’lgan  fikr  ham  bildirildi.  Unga  ko’ra, 
imperativ  normalarni  qabul  qilish  uchun  barchaning  roziligi  zarur.  Bu 
fikrni Braziliya delegatsiyasi bildirdi. Konferensiya asosli ravishda  bunga 
erishish noreal deb hisobladi. 
Konferensiyada  bildirilgan  fikrlarning  tahlili  quyidagi  xulosani 
qilishga asos bo’ladi, ya’ni imperativ normalarni barcha qit’alar va asosiy 
huquqiy  tizimlarni  o’z  ichiga  oluvchi  aksariyat  davlatlar  qabul  qilishi 
lozim. 
Imperativ  normalar  to’g’risidagi  modda  ko’pchilik  ovoz  bilan  (87 
ovoz –“ha”, 8 – “yo’q”, 12 –  “betaraf”) qabul qilindi. 
Imperativ  normalar  muammosi  xalqaro  tashkilotlar  ishtirokida 
shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  moddalar  loyihasini  muhokama  qilish 
jarayonida  yana  yuzaga  keldi.  Xalqaro  huquq  komissiyasi  imperativ 
normalar xalqaro tashkilotlarga xuddi davlatlarga nisbatan qo’llanilgandek 
qo’llanadi deb hisobladi. Tahririy o’zgartirishlar kiritilgan tegishli modda 
xalqaro  shartnomalar  bo’yicha  Vena  konferensiyasiga  taqdim  etildi  va 
maqullandi
1
. 
1986  yilgi  Konvensiyaga  kiritilgan  “Umumiy  xalqaro  huquq  (jus 
cogens)  ning  imperativ  normalariga  zid  bo’lgan  shartnomalar”  haqidagi 
53-modda  agar  shartnoma  tuzilishida  u  umumiy  xalqaro  huquqning 
imperativ  normasiga  zid  bo’lsa,  bunday  shartnoma  ahamiyatsiz 
hisoblanadi  deb  belgilagan.  Bu  yerda  yana  bu  mazkur  Konvensiyaga 
tegishli bo’lganligi sababli, umumiy xalqaro huquqning imperativ normasi 
butun  davlatlar  xalqaro  hamjamiyati  tomonidan  qabul  qilinadigan  va  tan 
olinadigan, undan chetga chiqishga yo’l qo’yib bo’lmaydigan va umumiy 
xalqaro huquqning shunday xarakterga ega bo’lgan faqat keyingi normasi 
bilan o’zgarishi mumkin bo’lgan norma hisoblanadi deb ko’rsatildi.