Халкаро шартномалар хукуки

Jumladan,  Paktning  6-moddasining  1-bandidan  “Yashash  huquqi  har  bir 
insonning  ajralmas  huquqidir”  deb  ko’rsatib  o’tilgan  yashash  huquqi  to’g’risidagi 
qoidasi  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  24-moddasida  konstitutsiyaviy 
implementatsiya  qilingan:  “Yashash  huquqi  har  bir  insonning  uzviy  huquqidir”. 
Mazkur  qoida  esa,  jinoyat  qonunchiligidagi  islohotlarning  hozirgi  bosqichida 
implementatsiya qilib  bo’lindi. Ya’ni,  O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2005 
yilning  1  avgustidagi  “O’zbekiston  Respublikasida  o’lim  jazosini  bekor  qilish 
to’g’risida”gi Farmoni va undan kelib chiqib, 2007 yilda qabul qilingan O’zbekiston 
Respublikasining  “O’lim  jazosi  bekor  qilinishi  munosabati  bilan  O’zbekiston 
Respublikasining  ayrim  qonun  hujjatlariga  o’zgartirish  va  qo’shimchalar  kiritish 
to’g’risida”gi  qonuniga  asosan,  O’zbekiston  Respublikasining  Jinoyat  kodeksining, 

---

124 
 
Jinoyat-protsessual  kodeksining,  Jinoyat-ijroiya  kodeksining  tegishli  moddalariga 
o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi
1
.   
O’zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2005  yilning  8  avgustidagi 
“Qamoqqa  olishga  sanksiya  berish  huquqini  sudlarga  o’tkazish  to’g’risida”gi 
Farmoni  va  undan  kelib  chiqib,  2007  yilda  qabul  qilingan  O’zbekiston 
Respublikasining  “Qamoqqa  olishga  sanksiya  berish  huquqining  sudlarga 
o’tkazilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga 
o’zgartirish  va  qo’shimchalar  kiritish  to’g’risida”gi  qonuni  mazkur  Paktning  9-
moddasining  3-bandidagi  “Jinoiy  ayblov  bilan  qamalgan  yoki  ushlangan  har  bir 
shaxs  zudlik  bilan  sudya  yoki  qonun  bo’yicha  sud  hukmronligini  amalga  oshirish 
huquqi bo’lgan boshqa mansabor shaxs huzuriga keltiriladi va ayblanayotgan shaxs 
oqilona  muddat  ichida  ishi  sudda  ko’rilishi  yoki  ozod  qilib  yuborilishi  huquqiga 
ega”
2
  degan  normasi  qoidalarini  milliy  qonunchilikga  to’la  qo’llanilganligining 
yorqin misolidir.  
Chunki, odilsudlovni amalga oshirishdagi qamoqqa olishga sanksiya 
berish  instituti,  boshqacha  qilib  aytganda,  “Habeas  Corpus”  instituti 
O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasida  o’zining  konstitutsiyaviy 
maqomini 
topgan, 
ya’ni,  uning  19-moddasida  “Fuqarolarning 
Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari 
daxlsizdir,  ulardan  sud  qarorisiz  mahrum  etishga  yoki  ularni  cheklab 
qo’yishga  hech  kim  haqli  emas”,  deb  ko’rsatib  qo’yilgan  bo’lsa, 
yuqoridagi 
Qonunni 
qabul 
qilinishi 
bilan, 
endi 
O’zbekiston 
Respublikasining “Jinoyat-protsessual kodeksi”ning, “Sudlar to’g’risida”gi 
Qonunining,  “Prokuratura  to’g’risida”gi  Qonunining  tegishli  moddalariga 
o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi
3
. 
Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  paktning  7-
moddasida hech kim azob-uqubatga yoki vahshiylarcha, g’ayriinsoniy yoki 
qadr-qimmatni  xo’rlaydigan  muomala  va  jazoga  mustahiq  bo’lmasligi 
kerakligi  belgilangan.  Konstitutsiyaning  26-moddasi  2-bandida  ham  bu 
qoida o’zining konstitutsiyaviy maqomini olgan. Jinoyat kodeksida bunday 
harakatlar  ijtimoiy  xavfli  oqibatlarga  sabab  bo’lsa,  tegishlicha  jazolanishi 
belgilab qo’yilgan. 
                                                 
1
Batafsil  mahlumotlar  uchun  qarang:  Ўлим  жазосини  бекор  қилиш  ҳамда  қамоққа  олишга  санкция  бериш 
ҳуқуқини  судларга  ўтказишга  оид  норматив-ҳуқуқий  ҳужжатлар  тўплами:  Расмий  нашр  /Ўзбекистон 
Республикаси  Олий  суди,  Ўзбекистон  Республикаси  Бош  прокуратураси,  Ўзбекистон  Республикаси  Миллий 
хавфсизлик  хизмати,  Ўзбекистон  Республикаси  Ички  ишлар  вазирлиги,  Ўзбекистон  Республикаси  Адлия 
вазирлиги. -Т.: Адолат, 2007. -Б.8-18 
2
 Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар: тўплам /А.Саидов таърири остида. -Т.: Адолат, 2004. -Б.39-40 
3
Batafsil  ma’lumotlar  uchun  qarang:  Ўлим  жазосини  бекор  қилиш  ҳамда  қамоққа  олишга  санкция  бериш 
ҳуқуқини  судларга  ўтказишга  оид  норматив-ҳуқуқий  ҳужжатлар  тўплами:  Расмий  нашр  /Ўзбекистон 
Республикаси  Олий  суди,  Ўзбекистон  Республикаси  Бош  прокуратураси,  Ўзбекистон  Республикаси  Миллий 
хавфсизлик  хизмати,  Ўзбекистон  Республикаси  Ички  ишлар  вазирлиги,  Ўзбекистон  Республикаси  Адлия 
вазирлиги. -Т.Адолат, 2007. -Б.19-34 

---

125 
 
Inson  huquqlari  umumjahon  deklaratsiyasi  va  Fuqarolik  va  siyosiy 
huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  pakt  har  kimning  o’z  sha’ni  va  obro’siga 
qilingan  tajovuzlardan,  shaxsiy  hayotga  aralashishdan  himoyalanish  va 
turarjoy  daxlsizligi  huquqini  belgilab  beradi.  Konstitutsiya  ham  ushbu 
huquqlarni  o’zida  mujassamlashtirgan.  Jinoyat  kodeksi  tuhmat  uchun 
ma’muriy  javobgarlikka  tortilgan  shaxs  tomonidan  mazkur  harakatning 
qayta  sodir  etilishiga  nisbatan  jinoiy  javobgarlik  kelib  chiqishini 
belgilaydi.  Kodeksda  shaxsning  qadr-qimmatini  qasddan  kamsitganlik 
uchun ham (ma’muriy jazo chorasi qo’llangandan so’ng qayta sodir etilsa) 
jinoiy javobgarlik belgilanadi. Jinoyat kodeksiga binoan, uy-joyga u yerda 
yashovchilarning  erkiga  qarshi,  zo’rlik  ishlatib  noqonuniy  tarzda  kirish 
ham tegishlicha tartibda jazolanadi. 
Inson  huquqlari  umumjahon  deklaratsiyasining  15-moddasi  har  bir 
insonning fuqarolik huquqi mavjudligini belgilaydi. Konstitutsiyaning 21-
moddasi  va  “Fuqarolik  to’g’risida”gi  Qonun  (1992  yil  2  iyulda  qabul 
qilingan)  yuqoridagi  qoidalarni  o’zlarida  mujassamlashtirgan.  Shu  yerda 
qayd  etish  kerakki,  shaxs  O’zbekiston  Respublikasi  fuqaroligini  qabul 
qilar  ekan,  bu  bilan  u  Konstitutsiya  va  qonunlarda  mustahkamlab 
qo’yilgan  huquq  va  erkinliklarga  ega  bo’lishi  bilan  birga,  ma’lum 
burchlarni  ham  bajarishga  majburdir.  Shu  bilan  bir  qatorda,  ta’kidlash 
kerakki, O’zbekistonda yagona fuqarolik o’rnatilgan, chunki, “Ikki davlat 
fuqaroligiga mansublik achinarli holdir. Bu bevatanlik bilan barobardir»
1
. 
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktda mavjud so’z va 
fikr,  axborot  olish  erkinligi  masalasi  Konstitutsiyaning  29-,  30-
moddalarida  yoritib  berilgan.  Bu  qoidalar  “Jismoniy  va  yuridik 
shaxslarning  murojaatlari  to’g’risida”  (2014  yil),  “Davlat  hokimiyati  va 
boshqaruvi  organlari  faoliyatining  ochiqligi  to’g’risida”gi  Qonun  (2014), 
“Axborot  olish  kafolatlari  va  erkinligi  to’g’risida”  (1997  yil),  “Ommaviy 
axborot  vositalari  to’g’risida”  (1997  yil)  kabi  qonunlarda  o’z  aksini 
topgan. Mazkur huquqlarni buzganlik uchun javobgarlikni belgilash orqali, 
bu  huquqlarni  ta’minlab  beruvchi  normlar  esa  Ma’muriy  javobgarlik 
to’g’risidagi  kodeks,  Jinoyat  kodeksining  tegishli  moddalarida  o’z 
ifodasini topgan.  
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktning 21-, 22-
moddalarida  har  bir  insonning  osoyishta  yig’ilishlar  o’tkazish  va 
uyushmalar tuzish huquqi mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 33-, 34- va 
57-moddalarida  yuqoridagi  masalaga  doir  asosiy  me’yorlar  belgilab 
                                                 
1
 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. -Тошкент, «Ўзбекистон», 1993. – Б.10 

---

126 
 
qo’yilgan.  Fuqarolarning  ushbu  huquqi  “O’zbekiston  Respublikasida 
jamoat  birlashmalari  to’g’risida”  (1991  yil),  “Kasaba  uyushmalari, 
ularning  huquqlari  va  faoliyatining  kafolatlari  to’g’risida”  (1992  yil), 
“Siyosiy partiyalar to’g’risida” (1996 yil), “Nodavlat notijorat tashkilotlari 
to’g’risida” (1999 yil) kabi qonun hujjatlarida o’z ifodasini topgan. 
Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  paktda  mavjud 
insonlarning  bevosita  va  vakillar  vositasida  mamlakat  boshqaruvida 
ishtirok  etish,  davlat  xizmatiga  kirish  huquqi  va  xalq  hokimiyati 
to’g’risidagi  qoidalar  Konstitutsiyaning  32-moddasida,  O’zbekiston 
Respublikasi  Prezidenti  lavozimiga,  O’zbekiston  Respublikasining  Oliy 
Majlisi  palatalarini,  mahalliy  xalq  deputatlari  kengashlarini  shakllantirish 
uchun  o’tkaziladigan  saylovlarga  oid  qonunchilik  hujjatlari,  referendum 
to’g’risidagi qonun hujjatlarida o’z aksini topgan. 
Yuqoridagi  misollar,  mamlakat  nafaqat  demokratik  yo’ldan 
borayotganini, balki uning yuqorida qayd etilgan Paktdan kelib chiqib, o’z 
zimmasiga  olgan  xalqaro  majburiyatlarini  sobitqadamlik  bilan  bajarib 
borayotganligini isbotidir.  
Ijtimoiy himoya va ta’minot to’g’risidagi me’yorlar hamda Iqtisodiy, 
ijtimoiy  va  madaniy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  paktning  9-moddasida 
belgilab 
qo’yilgan.  Bu  masala  Konstitutsiyaning  39-moddasida, 
shuningdek,  “Nogironlarni  ijtimoiy  himoyalash  to’g’risida”gi  va 
“Fuqarolarning  jamg’arib  boriladigan  pensiya  ta’minoti  to’g’risida”gi 
qonunlarda  ham  o’z  ifodasini  topgan.  Chunki,  mamlakatda  olib 
borilayotgan  islohotlarda  “Aholining  muhtoj  tabaqalarini  ijtimoiy 
himoyalash... eng ustuvor vazifa, amaliy harakatlarning eng asosiy qoidasi 
bo’lib keldi va shunday bo’lib qoladi”
1
. 
Iqtisodiy, ijtimoiy  va  madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktda 
har  bir  insonning  mehnat  qilish,  teng  mehnatga  teng  haq  olish,  kasaba 
uyushmalari tuzish, dam olish va haq to’lanadigan ta’tillar olish huquqlari 
ham  belgilab  qo’yilgan.  Konstitutsiyaning  37-moddasi,  Mehnat  kodeksi, 
Fuqarolik kodeksi, “Kasaba uyushmalari, ularning huquqlari va kafolatlari 
to’g’risida”  (1992  yil),  “Aholini  ish  bilan  ta’minlash  to’g’risida”  (1998 
yil), “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”, kabi qonunlar ham shaxsning 
mehnat  qilish  va  u  bilan  bog’liq  boshqa  huquqlarini  kafolatlaydi  va 
yuqoridagi  Paktda  ko’rsatib  o’tilgan  huquqlarni  implementatsiyasi  bo’lib 
xizmat qiladi. 
                                                 
1
 Каримов И.А. Ўзбекистон  - бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли.  -Тошкент, Ўзбекистон, 1993,  -
Б.74. 

---

127 
 
Ta’lim  olish  huquqi  Iqtisodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  huquqlar 
to’g’risidagi xalqaro paktning 13-, 14-moddalarida, 1960 yil 14 dekabrdagi 
YuNESKO tashkilotining “Ta’lim sohasidagi kamsitishlarga qarshi kurash 
to’g’risida”gi  konvensiyada  mustahkamlab  qo’yilgan.  O’zbekiston 
Respublikasi  Konstitutsiyasining  41-moddasida,  1997  yil  29  avgustdagi 
“Ta’lim to’g’risida”gi qonun hamda “Kadarlar tayyorlash milliy dasturi”da 
yuqoridagi  xalqaro  shartnomalarda  ta’lim  sohasidagi  huquqlar  o’z  aksini 
topgan.  
Bola  huquqlari  to’g’risidagi  konvensiya  1989  yil  20  noyabr  kuni 
Nyu-Yorkda  qabul  qilingan  bo’lib,  O’zbekiston  Respublikasi  ushbu 
xalqaro  hujjatga  1992  yil  9  dekabrda  Oliy  Kengashning  №757-XII 
qaroriga  asosan  qo’shildi.  Mazkur  Konvensiya  bo’yicha  O’zbekiston 
Respublikasi  bolalarning  sog’lig’i,  o’sishi  va  yashashi  uchun  sharoit 
yaratish,  bolalar  uchun  g’amxo’rlik  qilish,  ularni  himoya  qilish,  ularning 
o’z  qarashlari  bo’yicha  erkin  tasavvur  qilishi  uchun  imkoniyatlar  yaratib 
berish kabi bir qator majburiyatlarni o’z zimmasiga olgan. 
Bola  huquqlariga  oid  milliy  qonunchilik  deganda,  avvalambor, 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 64-, 65-moddalariga e’tibor 
qaratish  lozimdir.  Jumladan,  64-moddada,  “Ota-onalar  o’z  farzandlarini 
voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va 
jamiyat  yetim  bolalarni  va  ota-onalarining  vasiyligidan  mahrum  bo’lgan 
bolalarni  boqish,  tarbiyalash  va  o’qitishni  ta’minlaydi,  bolalarga 
bag’ishlangan  xayriya  faoliyatlarini  rag’batlantiradi”  deb  ko’rsatib 
o’tilgan.  65-moddada  esa,  “Farzandlar  ota-onalarning  nasl-nasabidan  va 
fuqarolik holatidan qat’i nazar, qonun oldida tengdirlar. Onalik va bolalik 
davlat 
tomonidan 
muhofaza 
qilinadi” 
deb 
belgilab 
qo’yilgan. 
Konstitutsiyada  ko’rsatilgan  onalik  va  bolalikni  muhofaza  qilish  masalasi 
O’zbekiston  Respublikasining  qator  qonunlari  bilan  tartibga  solinadi. 
Bolalarning to’la sog’lom rivojlanishi uchun, birinchi o’rinda, yosh bolali 
ayollarning  huquqlari  ham  ta’minlab  berilishi  kerak.  Jumladan,  mehnat 
qonunchiligiga  ko’ra,  homilador  ayollarni,  bolasi  uch  yoshga  yetmagan 
ayollarni tungi ishlarga jalb qilishga, ish vaqtidan tashqari ishlashga, dam 
olish  kunlarida  ishlatishga  va  xizmat  safarlariga  yuborishga  yo’l 
qo’yilmaydi.