Халкаро шартномалар хукуки

7.2. Davlatlarning ichki huquqi va xalqaro shartnomalarga rioya 
qilish 
 
Xalqaro  shartnomalarga  qo’shilish  va  ularning  kelib  chiqadigan 
majburiyatlarni  bajarishda,  davlatning  ichki  huquqi  bilan  xalqaro 
huquqning  o’zaro  munosabatiga  e’tibor  qaratish  lozim.  Xalqaro  huquq 
nazariyasidan  ma’lumki,  milliy  huquq  bilan  xalqaro  huquq  o’rtasidagi 
munosabat, ularning bir biriga ta’siri masalalariga katta e’tibor qaratilgan.  
Davlatlarning  ichki  huquqi  yoki  milliy  huquq  va  xalqaro  huquq 
odatda,  mustaqil  huquqiy  tizimlardir,  shu  bilan  bir  qatorda,  ular  o’zaro 
murakkab  munosabatlar  bilan  bog’langandir.  Chunki,  mazkur  vaziyatda, 
asosiy 
masala, 
davlatning 
ichki 
huquqi 
bilan 
uning 
xalqaro 
shartnomasining  normasi  bir  biriga  zid  kelib  qolganda  yoki  huquqni 
qo’llash  amaliyotida  bu  ikki  huquq  tizimi  duch  kelganda,  huquqni 
qo’llovchi qaysi biriga murojaat qilishi lozim, degan savoldadir.  
Keng  ma’noda  qaralganda,  xalqaro  va  milliy  huquqning  harakat 
sohalari bir-biriga juda yaqin bo’lib, tegishli huquq sub’ektlarining o’zaro 
harakati  jarayonida  yuzaga  keladigan  ijtimoiy  munosabatlarni  qamrab 
oladi. Amaliy jihatdan yondoshganda, xalqaro va milliy huquqning harakat 
sohalari qanchalik o’zaro yaqin bo’lmasin, ular turlichadir. 
Birinchidan,  xalqaro  huquq  sub’ektlari  sifatida  -  davlatlar,  xalqaro 
tashkilotlar, o’z ozodligi uchun kurashayotgan xalqlar va millatlar, davlat 
tipidagi  tuzilmalar  bo’lsa,  milliy  huquq  sub’ektlari  sifatida  esa,  jismoniy 
va yuridik shaxslar, shuningdek, davlatlarning organlari namoyon bo’ladi; 
Ikkinchidan,  tartibga  solish  ob’ekti  xalqaro  huquqda  -  xalqaro 
(davlatlararo)  munosabatlar,  milliy  huquqda  esa,  mamlakat  ichkarisidagi 
ijtimoiy munosabatlar kiradi; 
Uchinchidan,  xalqaro  huquqda  normativ  manbalarni  davlatlar,  bitim 
asosida yaratadi, milliy huquq manbalarini esa, qonunlar hamda davlatning 
oliy  hokimiyat  va  boshqaruv  organlarining  qonunosti  hujjatlari  tashkil 
etadi; 
To’rtinchidan, milliy huquq normalariga rioya etishni alohida davlat 
majburlov  apparati  ta’min  etgani  holda,  xalqaro  huquq  normalariga  amal 
                                                 
1
  Саидова  Л.  Ўзбекистон  Республикаси  қонунчилигига  халқаро  нормаларни  имплементация  қилишнинг  баъзи 
бир  жиҳатлари  //Қонун  ҳужжатлари  мониторинги:  назария  ва  амалиёт  масалалари”.  Илмий-амалий  семинар 
материаллари / Маъсул муҳаррир: Ф.Отахонов. – Т.: 2006. –Б.106-107 

---

116 
 
qilishni  ta’minlash  alohida  yoki  jamoa  tarzida  majburlovchi  usullarni 
qo’llash  yo’li  bilan  ro’yobga  chiqariladi,  bunda  majburlovni  qo’llash 
doirasi va shakllari maxsus prinsiplarda hamda xalqaro huquq normalarida 
belgilangan bo’ladi
1
. 
Xalqaro  huquqda  esa,  bunday  majburlov  apparati  yo’q  va  davlatlar 
boshqa  sub’ektlar  bilan  shartnomaviy  hamkorligini  xalqaro  huquqning 
asosiy  prinsiplaridan  bo’lgan  xalqaro  shartnomalardan  kelib  chiqadigan 
majburiyatlarini vijdonan bajarish, yani - pacta sund servanda prinsipiga 
muvofiq  amalga  oshiradi.  Shunday  ekan,  har  bir  davlat  milliy 
qonunchiligini  rivojlantirishda  xalqaro  shartnomalardan  kelib  chiqadigan 
majburiyatlarini hisobga olishi va ularni muvofiqlashtirib borishi lozim.  
Shu  bilan  birga,  davlatlarning  suveren  tengligi  prinsipi  har  bir 
davlatga o’z  milliy  huquqiy tizimini o’zi tanlash, shuning barobarida, o’z 
ichki  davlat  huquqining  xalqaro  huquq  bilan  o’zaro  munosabat  tartibini 
belgilash  imkonini  beradi.  Xalqaro  huquq  davlat  zimmasiga  muayyan 
majburiyat  yuklaydi,  uni  mamlakat  ichida  amalga  oshirish  tartibini  esa, 
agar  xalqaro-huquqiy  normada  boshqacha  qoida  mavjud  bo’lmasa,  milliy 
huquq belgilaydi. 
Shunday  qilib,  xalqaro  huquq  va  davlat  ichki  huquqi  ikki  mustaqil 
o’zaro bog’liq huquq tizimlaridir. Ular bir-biriga muayyan ta’sir ko’rsatadi 
hamda har biri o’z makonida harakat qiladi. 
Xalqaro  va  milliy  huquqning  o’zaro  munosabati  bo’yicha  uch  xil 
nuqtai nazar mavjud. 
Birinchi  nuqtai  nazar  tarafdorlari  xalqaro  huquqning  milliy  huquq 
normalaridan  ustunligini  e’tirof  etadilar  va  hozirgi  kunda  ko’pchilikni 
tashkil  etadilar.  Xalqaro  huquqning  ustunligi  aksariyat  davlatlarning 
konstitutsiyalarida,  xususan  O’zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining 
Muqaddimasida  ham  mustahkamlangan.  Demak,  birinchi  nuqtai  nazar 
xalqaro huquq ustunligi nazariyasini asoslaydi. 
Ikkinchi nuqtai nazar bo’yicha xalqaro huquq va davlat ichki huquqi 
o’zining  sub’ektlari,  manbalari,  ob’ektlari,  harakat  qilish  sohasi  bo’yicha 
mustaqil huquq tizimlaridir. Bu nuqtai nazar namoyondalarining ta’limoti 
dualistik nazariya nomini olgan. 
Uchinchi  nuqtai  nazar  XIX  asrda  Germaniyada  tarqalgan  bo’lib, 
unda  davlat  ichki  huquqining  xalqaro  huquqqa  nisbatan  ustunligi  olg’a 
surilgan
2
.  Ammo,  qayd  etish  lozimki,  Germaniyaning  1949  yili  qabul 
                                                 
1
Лукашук И. Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. –Т.: Адолат, 2006. -Б.118 
2
Лукашук И. Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. –Т.: Адолат, 2006. -Б.119 

---

117 
 
qilinib,  bugungi  kunda  harakatdagi  Konstitutsiyasida  xalqaro  huquqning 
ustuvorligi e’tirof etilgan. Umuman olganda, mazkur uchinchi nuqtai nazar 
xozirgi davlatlar amaliyotida deyarli uchramaydi.  
Xalqaro  huquq  tizimi  va  davlatning  ichki  huquqi  tizimi  bir-biridan 
umuman ajralgan va alohida holda mavjud bo’lmaydi. 
Xalqaro  huquqda  norma  ijodkorligi  milliy  huquq  tizimlariga  ta’sir 
ko’rsatishi  hamda  bu  davlatlarning  tashqi  siyosati  va  diplomatiyasida 
hisobga  olinishi  fakt  sifatida  e’tirof  etiladi.  Xalqaro  huquq  o’z  navbatida 
milliy  qonunchilikka  ta’sir  ko’rsatadi.  Qator  davlatlarda  ratifikatsiya 
qilingan xalqaro shartnomalar to’g’ridan-to’g’ri milliy qonunchilikning bir 
qismiga  aylanadi.  Ko’plab  davlatlar  qonunlarida  shunday  qoida 
belgilanganki,  unga  ko’ra,  qonundagi  qoidalar  bilan  xalqaro  shartnoma 
normalari  o’rtasida  tafovut  mavjud  bo’lgan  hollarda  xalqaro  shartnoma 
qoidalari ustuvor sanaladi. 
Xalqaro huquq sub’ektlari, prinsip nuqtai nazaridan olganda, xalqaro 
majburiyatlarga  rioya  qilmaganliklarini  oqlash  uchun  o’z  qonunchiligiga 
havola  qilishlari  mumkin  emas.  Davlatlar  o’z  zimmalariga  olgan  xalqaro 
majburiyatlarni sidqidildan bajarishlari zarur.