Халкаро шартномалар хукуки

6.4. Xalqaro shartnomalarning hudud bo’yicha amal qilishi 
 
Davlat  o’z  hududi  doirasida  suverenitetini  amalga  oshirar  ekan, 
undan qanday huquqiy tartibot o’rnatilishini o’zi hal etadi. davlat hududi – 
milliy  huquq  qo’llaniladigan  va  harakat  qiladigan  makondir.  Shuning 
uchun ham, avvalombor, bu makonga xalqaro huquqning, xususan xalqaro 
shartnomaning  kirib  kelishini  milliy  huquq  hal  etadi  va  shu  asosida  u 
                                                 
1
 Лукашук И. Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. –T.: Adolat, 2006. -B.191 

---

110 
 
xalqaro  sharnomaviy  munosabatlarga  kirishadi.  Shuning  uchun  ham, 
xalqaro  huquqda  xalqaro  shartnoma  tuzilayotgan  paytda,  ayniqsa,  ko’p 
tomonlama shartnomalarda, ularni hudud bo’yicha amal qilishi masalasiga 
alohida  e’tibor  qaratiladi.  Odatda,  xalqaro  shartnomaning  hudud  bo’yicha 
amal  qilishi,  agar  shartnomada  boshqacha  qoida  belgilanmagan  bo’lsa, 
shartnoma  ishtirokchilari  bo’lgan  davlatlarning  butun  hududi  bo’yicha 
amal  qiladi.  Ammo,  ko’pincha,  xalqaro  shartnomalarda  ekstrahududiy 
qo’llanishini ham ko’zda tutuvchi qoidalar kiritilishi mumkin. Bu ayniqsa, 
xalqaro  huquqda  turli  to’la  xalqaro  huquqiy  maqomga  ega  bo’lmagan 
hududlarga  nisbatan  qo’llanilib,  xalqaro  shartnomalarda,  ularning  barcha 
qoidalari  yoki  ayrim  tegishli  normalari  bunday  hududlar  uchun  amalga 
qilish  shartlari  alohida  ta’kidlab  o’tiladi.  Ya’ni,  alohida  sub’ekt 
hisoblanadi, ammo mustaqil tashqi siyosat va xalqaro aloqalar olib borish 
layoqatiga  ega  bo’lmagan  davlatlar  yoki  davlatsimon  tuzilmalar  shular 
jumlasidandir.  
Misol  uchun,  “Qurolli  mojaro  chiqqan  holda,  madaniy  boyliklarni  himoya 
qilish  to’g’risida”gi  xalqaro  konvensiyaning  “Konvensiyaning  hududiy  qo’llanishi” 
deb  nomlangan  35-moddasida  “Har  bir  Ahdlashayotgan  tomon  ratifikatsiya  yoki 
qo’shilayotgan  paytida  yoki  keyinchalik  har  qanday  vaqtda  YuNESKOning  bosh 
direktoriga  bayonot  berish  orqali  mazkur  Konvensiyani  hududlarining  barchasiga 
yoki  xalqaro  munosabatlarida  u  vakilligini  amalga  oshirayotgan  biron  bir  hududga 
nisbatan  qo’llanishi  bo’yicha  bayonot  berishi  mumkin.  Bunday  bayonot,  uni 
olganidan uch oydan keyin kuchga kiradi”, deb belgilab qo’yilgan
1
.  
Bunda  davlatning  ekstrahududiy  yurisdiktsiyasi  qo’llaniladigan 
hududlar  to’g’risida  gap  ketmoqda.  Bunday  hududlar  to’g’risida  BMT 
Ustavida  ham  alohida  noormalar  qayd  etib  o’tilgan,  ya’ni  “O’zini  o’zi 
boshqarmaydigan hududlarga taalluqli deklaratsiya” deb nom olgan 73 va 
74-moddalar.  74-moddada  Tashkilot  a’zolari  o’zlarining  ushbu  bobning 
ta’siri  o’tadigan  hududlarga  nistaban  o’tkazadigan  siyosatlari,  o’z 
metropoliyalaridagi  siyosatlaridan  kam  bo’lmagan  darajada,  yaxshi 
qo’shnichilik  umumiy  prinsipiga,  ijtimoiy,  iqtisodiy  va  savdo  ishlarida 
dunyoning  barcha  mamlakatlari  manfaatlarini  va  farovonligini  tegishlicha 
hisobga  olishga  asoslanishi  lozim,  degan  fikrga  qo’shiladilar”,  deb 
ko’rsatib o’tilgan. 
Ustavning  XII  bobi,  bunday  hududlarni  boshqarish  uchun 
shakllantirilgan  “Xalqaro  vasiylik  tizimi”ga  bag’ishlangan  bo’lib,  unda 
vasiylik  hududlari,  vasiylik  tizimini  vazifalari,  vasiylik  hududlariga 
                                                 
1
  Ведение  военных  действий.  Сборник  Гаагских  конвенция  и  иных  межуданродных  документов.  -4-е  изд., 
дпоолн. –М.: МККК, 2004.-С.51 

---

111 
 
nisbatan bitimlar kabi, bu tizimdagi hududlarni boshqarishga oid normalari 
kiritilgan. Shuningdek, Ustavning XIII bobida, bunday tizimni boshqarish 
uchun  tuzilgan  va  BMT  asosiy  organlaridan  biri  hisoblangan  Vasiylik 
Kengashi va uning vakolatlari belgilab qo’yilgan
1
.