Халкаро шартномалар хукуки

qilishi 
 
Xalqaro  shartnoma  normalarini  qo’llashda,  uning  kuchga  kirganligi 
masalasi  muhim  hisoblanadi.  Chunki,  amaliyot  ko’rsatmoqdaki,  xalqaro 
shartnomaning  tuzilishi  va  imzolanishi,  bu  hujjatning  yuridik  kuchga  ega 
bo’lganligi  va  uni  imzolagan  davlatga  yuridik  majburiyatlar  keltirib 
chiqardi,  degani  emas.  Shuning  uchun,  xalqaro  shartnomaning  kuchga 
kirishi,  mazkur  xalqaro  shartnoma  a’zosi  bo’lgan  davlatning  bunday 
shartnomaviy  munosabatlarga  kirishganligi  faktini  belgilab  beradi  va 
shartnomaning  boshqa  a’zosi  tomonidan  tegishli  huquqlarni  amalga 
oshirishga  va  bu  davlatdan  shartnomada  ko’zda  tutilgan  majburiyatlarini 
bajarishini  talab  etishga  imkon  beradi.  Shuning  uchun,  xalqaro 
shartnomaning  yuridik  kuchga  aylanishi,  xalqaro  shartnoma  bilan  bog’liq 
huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarishda hal qiluvchi rolni o’ynaydi. 
Xalqaro  shartnomaning  kuchga  kirishi  u  o’zida  qayd  etilgan  shart-
sharoitga muvofiq ravishda yuridik hujjatga aylangan paytdan boshlanadi. 
Ratifikatsiya  qilinishi  yoki  tasdiqlanishi  taqozo  etilmaydigan  xalqaro 
shartnoma imzolanishi bilanoq kuchga kiradi. Ratifikatsiya qilinishi zarur 
bo’lgan xalqaro shartnoma esa ratifikatsiya qilingach (yoki tasdiqlangach) 
(alohida  ta’kidlash  lozimki,  odatda,  ko’p  tomonlama  shartnomalarda 
nechta  davlat  ratifikatsiya  qilishi  kerakligi,  yani  soni  ko’rsatib  o’tiladi), 
kuchga kirgan hisoblanadi. Shuningdek, xalqaro shartnomada, uni kuchga 
kirishining boshqa muayyan muddati ham ko’rsatib qo’yilishi mumkin.  
Misol  uchun,  “Harakatdagi  armiyalarda  yaradorlar  va  bemorlarning 
qismatini  yaxshilash  to’g’risida”gi  I-Jeneva  konvensiyasining  58-moddasida 
“Mazkur  konvensiya  kamida  ikkita  ratifikatsiya  yorlig’i  saqlash  uchun 
topshirilgandan so’ng olti oy o’tgach kuchga kiradi. Bundan keyin u har qaysi Oliy 
Ahdlashuvchi  tomon  uchun  mazkur  tomonning  ratifikatsiya  yorlig’i  saqlashga 

---

104 
 
topshirilganidan  so’ng  olti  oy  o’tgach  kuchga  kirib  boradi”,  deb  konvensiyaning 
kuchga  kirishining  aniq  vaqti  ko’rsatib  o’tilgan.  Mazkur  xujjatning  61-moddasining 
birinchi  xat  boshisida  esa,  hujjatga  keyin  qo’shilganlarga  nisbatan,  uning  kuchga 
kirishining  muddati  ko’rsatib  o’tilgan.  Ya’ni,  unga  ko’ra,  “Har  bir  qo’shilish 
to’g’risida  Shveytsariya  Federal  Kengashiga  yozma  ravishda  bayonot  beriladi  va 
ushbu  bayonot  olingan  kunidan  boshlab  olti  oy  vaqt  o’tgach  kuchga  kiradi”. 
Hujjatda  kuchga  kirish  bilan  bog’liq  bo’lgan  alohida  holatlar,  ya’ni  favqulodda 
holatlar  asosida  kuchga  kirishi  bilan  bog’liq  qoida  62-moddaning  birinchi  xat 
boshisida  ko’rsatib  o’tilgan,  ya’ni  unga  ko’ra  “2  va  3-moddalarda  ko’zda  tutilgan 
holatlar  (ya’ni,  Konvensiyani  qo’llanishi  bilan  bog’liq  holatlar)  ratifikatsiyalarning 
saqlashga topshirilishi, shuningdek, nizolashayotgan tomonlar harbiy harakatlardan 
yoki  istilodan  oldin,  yohud  keyin qo’shilish  to’g’risida bayonot  berishi  bilan  darhol 
kuchga kiritiladi”.
1
 
Xalqaro  shartnomaning  kuchga  kirishi  va  vaqt  bo’yicha  amal 
qilishiga  bog’liq  bo’lgan  yana  bir  normaga  murojaat  qilish  maqsadga 
muvofiq 
hisoblanadi. 
Ya’ni,  1949  yil  12  avgustdagi  Jeneva 
konvensiyalariga  (shu  jumladan,  yuqorida  qayd  etilgan  I-Jeneva 
konvensiyasiga  ham)  xalqaro  qurolli  mojarolar  qurbonlarini  himoya 
qilishga  doir  Qo’shimcha  protokolning  qo’llanishining  boshlanishi  va 
to’xtatilishi to’g’risidagi 3-moddasiga ham alohida e’tibor qaratish lozim. 
Unga  ko’ra  “Har  qanday  paytda  qo’llaniladigan  qoidalarga  ziyon 
yetkazmagan  holda:  a)  Konvensiyalar  va  mazkur  Protokol  va  shu 
Protokolning  1-moddasida  tilga  olingan  har  qanday  vaziyatning 
boshlanishidanoq  qo’llanadi;  b)  Konvensiyalar  va  mazkur  Protokolning 
qo’llanilishi  nizolashayotgan  tomonlar  hududida  urush  harakatlarining 
umuman  tugashi  bilan  to’xtatiladi,  bosib  olingan  hududlarda  esa  istilo 
tugashi bilan to’xtaydi. Har ikki holda ham to’liq ozod  qilinishi, vataniga 
qaytarilishi yoki joylashtirilshi kechroq amalga oshadigan shaxslar bundan 
mustasno.  Bu  shaxslar  to’liq  ozod  qilinishi,  vataniga  qaytarilishi  yoki 
joylashtirilshi  yakunlanadigan  daqiqagacha  Konvensiyalarning  va  mazkur 
Protokolning  tegishli  qoidalari  homiyligidan  foydalanishda  davom 
etadilar”. 
Xalqaro shartnomaning kuchga kirishi va uni qo’llash, odatda, bir xil 
paytga to’g’ri keladi. Lekin istisnoli hollar ham yo’q emas.  
Masalan,  1954  yildagi  Qurolli  mojaro  chiqqan  holda  madaniy  boyliklarning 
himoya  qilinishi  to’g’risidagi  Gaaga  konvensiyasida  ko’zda  tutilishicha,  u 
ratifikatsiya  yorlig’i  yoki  qo’shilish  to’g’risidagi  hujjat  topshirilganidan  so’ng 
kuchga kirgani holda, faqat qurolli mojarolar yuz bergandagina qo’llanishi mumkin.  
                                                 
1
 1949 yil 12 августдаги Женева конвенциялари ва уларга қўшимча протоколлар.  –Иккинчи тузатилган нашри, 
Т.: Халқаро Қизил Хоч қўмитаси, 2007.-Б.31 

---

105 
 
Ba’zan xalqaro shartnomalarda ularning shartlari kuchga kirganidan 
so’ng muayyan muddat o’tgach qo’llanila boshlashi haqidagi qoidalar ham 
ko’zda tutilgan bo’ladi.
 
Agar  xalqaro  shartnomada  tegishli  qoida  ko’zda  tutilgan  yoki 
ishtirokchilar  bu  haqda  boshqa  bir  tarzda  ahdlashib  olgan  bo’lsa, 
shartnoma vaqtincha, kuchga kirishiga qadar ham qo’llanishi mumkin.  
Bunday  vaqtincha  qo’llash  tajribasini  Iqtisodiy  Ittifoq  (MDH)  tuzish 
to’g’risidagi shartnoma yuzasidan uning ishtirokchilari qabul qilgan qaror misolida 
kuzatish mumkin
1
. 
Amalda  qo’llanishi  bo’yicha  faqat  kuchga  kirgandan  keyingi  vaqt 
bo’yicha qo’llaniladigan norma sifatida xalqaro shartnoma ham, qonunga 
o’xshab, orqaga qaytish kuchiga ega emas. 
Xalqaro  shartnomaning  rasmiy  tarzda  e’lon  qilinishi  jiddiy  amaliy 
ahamiyat kasb etadi. Shu paytdan e’tiboran u  mamlakat huquq tizimining 
uzviy  qismiga  aylanadi  va  barcha  davlat  organlarida  qo’llanishi  majburiy 
tus oladi. 
Xalqaro shartnomalarni registratsiya qilish (ro’yxatga olish) xalqaro 
shartnomani  kuchga  kirishining  asosiy  talablaridan  biri  bo’lishi  bilan  bir 
qatorda, 
mahfiy 
shartnomalardan 
foydalanish 
imkoniyatlarini 
cheklaydigan  muhim  vositadir.  BMT  Ustaviga  ko’ra,  uning  a’zosi 
ishtirokchi  bo’ladigan  har  qanday  shartnoma  BMT  Kotibiyati  tomonidan 
ro’yxatga olinishi hamda e’lon qilishi shart. Registratsiya qilmaslik hollari 
uchun  sanksiya  ko’zda  tutilgan  bo’lib,  unga  ko’ra,  bunday  shartnomani 
tuzgan  tomonlar  BMTning  biron-bir  organida  ushbu  shartnomaga  havola 
qilishlari  mumkin  emas.  Yani,  ro’yxatga  olinmagan  shartnoma  BMT 
uchun  yuridik  jihatdan  mavjud  deb  hisoblanmaydi.  Lekin  bu 
shartnomaning tegishli tomonlarga nisbatan  majburiy kuchga ega ekaniga 
daxl qilmaydi. Bunday tartib, yani xalqaro shartnomalarni ro’yxatga olish 
mintaqaviy tashkilotlar ustavlarida ham ko’zda tutiladi. 
Xalqaro shartnoma unda ko’rsatilgan muddat mobaynida amal qiladi. 
Muddati  belgilanmagan  shartnomalar  ham  mavjud  bo’lib,  masalan,  ular 
sirasiga huquqiy rejim o’rnatuvchi umumiy shartnomalar, kodifikatsiyaviy 
konvensiyalar kiradi
2
. 
 
 
 
 
                                                 
1
 Лукашук И. Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқ назарияси асослари. –Т.: Адолат, 2006. -Б.187 
2
 Лукашук И. Международное право. Особенная часть. Учебник. -М.: Вольтерс Клувер, 2007.  -С.122 

---