Халкаро шартномалар хукуки

96 
 
5.8. Shartnomalarga tuzatish va o’zgartirish kiritishning ahamiyati. 
 
Jahon  taraqqiyotining  tez  sur’atlarda  o’sishi  shartnomalarni  o’z 
vaqtida  ko’rib  chiqish  muommosini  tobora  dolzarb  qilmoqda.  Xalqaro 
tizimning  aniq  o’zgarishlarini  hisobga  olganda  bu  muommo  ayniqsa 
dolzarb  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Bu  sohada  II  Jahon  urushidan  keyingi 
tajriba  muhim.  Urush  amaldagi  jahon  tizimi  qanchalik  xatarli  ekanligini 
ko’rsatib  berdi.  Natijada  prinsipial  mafkuraviy  tafovudlarga  qaramasdan 
davlatlar  BMT  Ustavi  asosidagi  yangi  xalqaro–huquqiy  tizimni 
shakllantirishga  rozi  bo’lishdi.  Sovuq  urush  tugagandan  so’ng  yangi 
munosabatlarni  shakllantirilishi  natijasida  xalqaro  shartnomalar  huquqiga 
o’zgartirishlar kiritildi.  
Bugungi  kunda  ko’ptomonlama  shartnomalar  ko’pchilikning 
roziligi  bilan  o’zgartiriladi.  Umumiy  shartnomada  alohida  o’zgartirishlar 
kiritilishiga  ham  yo’l  qo’yiladi.  Rasmiy  o’zgartirish  kiritmasdan 
tomonlarning  roziligi  bilan  amaliyotda  shartnomaning  qoidalarini 
o’zgartirish tartibini belgilash yanada qiyin masala. 
Xalqaro munosabatlar turli xil va ko’pqirrali xususiyatlarga ega. Bu 
xususiyatlar  shartnomalarni  shakllantirishda  e’tiborga  olinadi.  U  yoki  bu 
sohada  hamkorlik  haqidagi  umumiy  xarakterdagi  normalar  ham  mavjud. 
Ularning  asl  ma’nosi  hamkorlik  darajasi  va  ishtirokchilarning  kelishilgan 
amaliyotidan kelib chiqadi. Imperativ normalar, masalan radio to’lqinlarni 
tarqalishiga oid normalar ham mavjud. Ular hech qanday o’zgartirishlarsiz 
qanday  bo’lsa  shundayligicha  qo’llaniladi.  O’zgaruvchan  sharoitlarda 
shartnomaning 
qoidalari  o’zaro  kelishuv  asosida  o’zrgartirilishi 
mumkinligi amaliyot ko’rsatmoqda.  
Xalqaro  munosabatlar  o’zgarganda  shartnomalarga  o’zgartirish  va 
qo’shimchalar  kiritiladi.  Qo’shimcha  va  o’zgartirishlar  davlatlarning 
huquq  va  majburyatlariga  sezilarli  ta’sir  o’tkazadi.  Shartnomaga 
o’zgartirish kiritish uchun barcha tomonlarining roziligi kerak degan qoida 
1871-yilgi  London  Protokolida  mustahkamlangan  bo’lib,  unga  ko’ra  har 
qanday davlat o’z shartnomaviy majburiyatlarini faqat “do’stlik kelishuvi 
orqali  erishilgan  tomonlarning  roziligi”  asosida  o’zgartirishi  mumkin. 
BMT  Kotibiyati  huquq  departamentining  memorandumida:  “o’tmishda 
ko’p  tomonlama  konvensiyalar  dastlabki  kelishuvchi  tomonlarning 
umumiy roziligi bilan o’zgartiriladi degan fikr mavjud bo’lgan” – deyiladi. 
Shartnomalar  huquqi  bo’yicha  mutaxassislarning  ta’kidlashicha, 
shartnomalarni  qayta  ko’rib  chiqish  huquqi  “shartnomalar  bajarilishi 
lozim” prinsipidan kelib chiqadi. Doktinada qayta ko’rib chiqishda barcha 

---

97 
 
tomonlar ishtirok etishi lozim degan nazariya ustunlik qilgan.  Zamonaviy 
xalqaro  huquqda  qayta  ko’rib  chiqishning  qonuniy  sharti  sifatida  barcha 
ishtirokchilarining roziligini olish talab etiladi.  
Shartnomaga  o’zgartirish  kiritilganda,  shartnoma  tuzilgandagi  kabi 
ularsiz  shartnomaning  maqsadlariga  erishib  bo’lmaydigan  yoki  erishishni 
qiyinlashtiradigan zaruriy ishtirokchilar alohida o’rin tutadi. 
1968-yilgi “Yadroviy qurollarni tarqatmaslik to’g’risida”gi Kelishuvni ko’rib 
chiqsak.  Uning  zaruriy  ishtirokchilari  yadroviy  qurolga  egalik  qiluvchi  davlatlar 
hisoblanadi.  Kelishuvga  ko’ra  har  bir  ishtirokchi  o’zgartirish  kiritish  to’g’risida 
taklif berishi mumkin. Agar taklif umumiy ishtirokchilarning 1/3 qismi yoki ko’pchilik 
ovozi  bilan  qo’llab-quvvatlansa,  depozitariy  barcha  tomonlar  ishtirokida