Халкаро шартномалар хукуки

 
2.2.  Xalqaro shartnomalar huquqi manbalari 
 
Xalqaro  shartnomalar  huquqining  o’ziga  xos  xususiyatini  uning 
manbalarida  ham  ko’rish  mumkin.  Xalqaro  shartnomalar  huquqining 
asosiy  manbasi  xalqaro  odat  hisoblanadi,  chunki  xalqaro  shartnomalar 
xalqaro odat asosida shakllandi. Aksariyat davlatlar turli sabablarga ko’ra 
                                                 
1
 Yearbook of the ILC. 1966. Vol. II. Р. 188. 

---

39 
 
xalqaro shartnomalarda ishtirok etmaydi. Ular uchun shartnomalar huquqi 
odat huquq tarzida amal qilinishida davom etadi. 
Xalqaro  shartnomalar  huquqining  asosiy  prinsip  va  normalarining 
kodifikatsiyasi natijasida quyidagi xalqaro shartnomalar huquqining asosiy 
manbasi hisoblangan uchta yirik konvensiya qabul qilindi: 
 
 
Mazkur  konvensiyalarga  qaramasdan  shartnomalar  huquqi,  qoida 
tariqasida,  quyidagi  asoslar  bo’yicha  odat  huquqiga  tayanishi  davom 
etmoqda. Birinchidan, konvensiyalar halqaro huquq tarmoqlarining barcha 
normalarini  kodifikatsiya  qilgan  emas,  bu  ularning  matnlarida  ham 
kuzatiladi. 
Ikkinchidan, 
konvensiyalar 
faqat 
yozma 
shakldagi 
shartnomalarga  daxldordir,  yani  ular  yozma  shaklda  bo’lmagan 
shartnomalarga  taalluqli  emas.  Uchunchidan,  aksariyat  davlatlar  turli 
sabablarga  ko’ra  konvensiyalarda  ishtirok  etmayapti.  Ular  uchun 
shartnomalar huquqi odat huquqi normalari sifatida amal qilmoqda
1
. 
 
Biroq  bu  holat  yuqorida  keltirilgan  shartnoma  turlarining  yuridik 
kuchidan  mahrum  qilmasligi  Konvensiyada  aytib  o’tilgan.  Qolaversa, 
ularga xalqaro huquqqa taalluqli bo’lgan holatlarda Konvensiyaning o’sha 
normalari  qo’llanilishi  ko’zda  tutiladi.  Mavjud  bo’lgan  odat  normalari 
Konvensiyada  qanday  keltirilgan  bo’lsa  xuddi  shu  tarzda  qo’llanilishini 
anglatadi.  
BMTning  xalqaro  huquq  prinsiplarini  mustahkamlovchi  Ustavi 
xalqaro  shartnomalar  huquqi  uchun  ayniqsa  ahamiyatlidir.  Bu  holat 
ishtirokchi davlatlar BMT Ustavidagi xalqaro huquq prinsiplarini e’tiborga 
olgan  holda  tuzilgan  Vena  Konvensiyalarining  kirish  qismida  belgilab 
qo’yilgan.  Bu  prinsiplar  imperativ  xarakterga  ega.  Ularga  zid  ravishda 
                                                 
1
  Рашидов  К.К.  Ўзбекистон  Республикаси  халқаро  шартномаларининг  тузилиши,  бажарилиши  ва  бекор 
қилиниши. Парламент аъзолари учун амалий қўлланма. –Т.: БМТ Тараққиёт дастури, 2012. – Б.9. 

---

40 
 
tuzilgan  shartnomalar  haqiqiy  hisoblanmaydi.  Har  qanday  xalqaro 
kelishuvlarning  majburiyatlari  Ustav  majburiyatlaridan  kelib  chiqib,  u 
o’rnatgan  vaziyatlar  muhim  ahamiyatga  ega  (Ustavning  103-moddasi). 
Nihoyat, barcha a’zolarning shartnomalarini BMT Kotibiyatida ro’yxatdan 
o’tkazish majburiyatini belgilab berdi (Ustavning 102-moddasi). 
Xalqaro  tashkilotlarning  shartnomaviy  munosabatlari,  ularning 
tuzilgan  asosiy  aktlari,  bundan  tashqari,  ular  asosida  qabul  qilingan 
rezolyutsiyalar  bilan  boshqariladi.  Bunda  tashkilotning  tajribasi  ham 
muhim  ahamiyat  kasb  etmasdan  qolmaydi.  Mazkur  manbalarning 
mohiyati,  ularga  alohida  maqom  beruvchi,  shartnomalar  haqidagi 
Konvensiyalar  bilan  belgilab  qo’yiladi.  1969  yildagi  Konvensiyada 
shunday  deyiladi:  “Mazkur  Konvensiya  Xalqaro  tashkilotlarining  asosiy 
aktlari hisoblanuvchi har qanday shartnomaga va ushbu tashkilot doirasida 
uning mavjud qonun-qoidalariga ziyon yetkazmagan holda qabul qilingan 
har  qanday  shartnomalarga  nisbatan  joriy  qilinadi”  (15-modda).  Ko’rib 
turganimizdek,  mazkur  holat  tashkilotning  boshqaruvi  asosida  yoki 
faqatgina  uning  moddiy  vositalaridan  foydalanish  orqali  tuzilgan 
shartnomalarga  taalluqli  emas.  Yuqoridagi  holat  faqat  tashkilotning 
idoralari  ko’lamida  matni  ishlab  chiqilgan  va  qabul  qilingan 
shartnomalarga tegishli. 
Demak, xalqaro shartnomalar huquq manbalari deganda, xalqaro odat, 
shartnomaviy 
munosabatlarga 
taalluqli 
bo’lgan 
ko’ptomonlama 
shartnomalar, xalqaro tashkilotlarning aktlarini tushunishimiz lozim.