Халкаро шартномалар хукуки

1.3.  Xalqaro shartnomalar huquqining shakllanishi va rivojlanish 
tendensiyalari 
 
XIX  asr  xalqaro  huquqning  boshqa  sohalari  kabi,  davlatlararo 
xalqaro shartnomaviy huquq sohasi ham tez rivojlana boshladi. Bu davrga 
kelib, xalqaro huquqning xalqaro gumanitar huquq, kabi turli sohalarining 
shakllanishi  va  rivojlanishi  o’z  navbatida,  xalqaro  shartnomalar  huquqini 
ham  shakllanishiga  asos  soldi.  Chunki,  endi  turli  yo’nalishlardan 
davlatlararo  munosabatlar  asosan  xalqaro  shartnomalarga  asoslana 
boshladi. Shu bilan birga, xalqaro shartnomalarning muayyan shakllari va 
talablari ham bir xillasha boshladi.  
XIX  asrning  birinchi  yarmiga  kelib,  ilk  bora  ko’p  tomonlama 
shartnomalar  tuzish  zarurati  yuzaga  kelgan.  Konvensiya  va  deklaratsiya 
shaklidagi xalqaro shartnomalar ko’plab tuzila boshladi. 
1815  yilda  Yevropaning  to’qqiz  davlati  tomonidan  diplomatik 
martabalar  to’g’risida  Vena  Reglamenti  qabul  qilingan.  Xalqaro  transport 
va  aloqa  vositalari  faoliyatini  huquqiy  tartibga  solish  muammosi  qat’iy 
yechimini  kutgan.  1856  yilda  Parij  deklaratsiyasiga  muvofiq,  savdo 

---

24 
 
kemalarining  urush  davrida  harakatlanish  rejimi  belgilangan.  Savdo 
kemalarining  xalqaro  daryolar  -  Yevropadagi  Reyn,  Dunay,  Elba, 
Amerikadagi  Missisipi  va  Muqaddas  Lavrentiy,  Afrikadagi  Kongo  va 
Niger daryolari bo’ylab erkin harakatlanish rejimi shakllangan. 
1874  yilda  Butun  Jahon  Pochta  Ittifoqini  ta’sis  etish  to’g’risidagi 
aktning  imzolanishi  unga  a’zo  davlatlar  hududidan  xat  va  jo’natmalarni 
erkin  tranzit  qilish  tartibi  o’rnatilishiga  asos  bo’lgan.  1875  yilda  esa 
Telegraf  ittifoqi  to’g’risidagi  Konvensiya  qabul  qilingan.  1890  yili  Temir 
yo’l  bo’yicha  ko’p  tomonlama  konvensiya  imzolandi,  chunki  xalqaro 
iqtisodiy  aloqalarning  rivoji  ushbu  sohada  huquqiy  tartibga  solishni 
faollashtirishni taqozo etgan. 
XX  asr  boshida  kishilik  jamiyati  amalda  siyosat,  ayniqsa  xalqaro 
siyosatni istisno etganda, barcha sohalarda yuqori darajadagi taraqqiyotga 
erishgan.  Shu  bilan  birga,  jamiyat  hayotini  baynalmilallashtirishni  taqozo 
etgan.  Natijada  xalqaro  munosabatlarni  boshqarish  mexanizmiga  tub 
o’zgarishlar  kiritishni  talab  qiluvchi  keng  miqyosdagi  jamoatchilik 
harakatlari  yuzaga  kelgan.  Ular  1919  yilda  Birinchi  jahon  urushining 
g’olib  davlatlari  Millatlar  Ligasini  tuzish  va  uning  Statutini  tasdiqlash 
yuzasidan  qaror  qabul  qilishda  muayyan  o’rin  tutganlar.  Shu  tariqa 
davlatlar  o’rtasida  tinchlik  va  hamkorlikni  ta’minlashga  qaratilgan 
dastlabki umumiy siyosiy tashkilot ta’sis etilgan. 
Statutda  «adolat  hukmronligini  o’rnatish  va  birlashgan  xalqlarning 
o’zaro  munosabatlari  bo’yicha  shartnomalarda  yuklangan  barcha 
majburiyatlarga  vijdonan  amal  qilish»  vazifasi  qo’yilgan.  Mustamlaka 
xalqlar  va  mamlakatlar  xalqaro  huquq  ta’siri  doirasidan  tashqarida  edi. 
Statutga  muvofiq,  1922  yili  birinchi  doimiy  Xalqaro  sud  —  Xalqaro  odil
 
sudlovning doimiy
 
palatasi ta’sis etilgan. 
Millatlar  Ligasi  Statutining  asosiy  kamchiliklaridan  biri  u,  hatto 
jahon  urushidan  so’ng  ham,  xalqaro  munosabatlarda  kuch  qo’llashni 
g’ayriqonuniy  deb  hisoblamagan.  Aksincha,  Statut  mustamlakachilik 
siyosatini amalda qonuniylashtirgan. 
1928  yilda  Milliy  siyosat  quroli  sifatida  urushdan  voz  kechish 
to’g’risidagi  Parij  pakti  (Brian-Kellog  pakti)  imzolanishi  hozirgi  zamon 
xalqaro  huquqi  tomon  qo’yilgan  muhim  qadam  bo’lgan.  Mazkur  hujjatga 
ko’ra urushga faqat baynalmilal siyosat quroli sifatida, ya’ni davlatlarning 
umumiy 
manfaatlari 
uchungina 
yo’l 
qo’yilgan, 
barcha 
kelishmovchiliklarni  tartibga  solish  esa  faqat  tinch  vositalar  bilan  amalga 
oshirilmog’i lozim bo’lgan. 

---

25 
 
1945  yilning  iyunida  San-Fransiskoda  Birlashgan  Millatlar 
Konferensiyasi hozirgi zamon xalqaro huquqiga asos solgan muhim hujjat 
— BMT Ustavini qabul qilgan. 
Ijtimoiy  jihatdan  BMT  Ustavi  umuminsoniy  manfaatlarni  hamda 
davlatlarning 
hamjihatlikdagi 
sa’y-harakatlari  bilan  tinchlik  va 
farovonlikni  ta’minlash  mumkinligiga  ishonchni  o’zida  mujassam  etgan. 
Siyosiy  jihatdan  hamkorlik  prinsipi  xalqaro  huquqning  negiziga  aylandi. 
Ustav  klassik  xalqaro  huquqqa  xos  bo’lgan  mustamlakachilik  siyosatini 
qonuniylashtirishga barham berdi.  
 
Bularning  barchasi  xalqaro  huquqda  yangi  institut  -  imperativ 
normalarning  paydo  bo’lishi  uchun  muayyan  darajada  xizmat  qildi. 
Xalqaro huquqning imperativ normalari shunday normalarki, ular xalqaro 
hamjamiyat  tomonidan  yaratiladi  va  davlatlar,  hatto  o’zaro  kelishuv 
bo’yicha ham, bunday normalardan chekina olmaydi. 
XX asrga kelib, xalqaro huquqning turli sohalari, xalqaro gumanitar 
huquq,  xalqaro  tashkilotlar  huquqi,  xalqaro  dengiz  huquqi,  xalqaro  xavo 
huquqi,  xalqaro  kosmik  huquq  kabi  xalqaro  huquqning  turli  mustaqil 
sohalarining  paydo  bo’lishi  avvalombor,  ularning  shartnomaviy  bazasiga 
asoslanar  edi.  Endi,  davlatlararo  munosabatlarda  ikki  tomonlama  xalqaro 
shartnomalar  bilan  bir  qatorda,  ko’p  tomonlama  xalqaro  shartnomalarni 
ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  orqali  davlatlarning  ko’p  tomonlama 
shartnomaviy majburiyatlariga e’tibor kuchaya bordi. Ikkinchidan, xalqaro 
shartnomalarning  shakli  va  tuzilishi  bilan  bir  qatorda,  ularning  yuridik 
kuchiga  alohida  e’tibor  qaratila  boshlandi.  Bu  avvalombor,  ko’p 
tomonlama  xalqaro  shartnomalarda  ayniqsa,  ahamiyat  kasb  eta  boshladi. 
Uchinchidan,  diplomatik  konferensiyalar  orqali  ishlab  chiqilgan  va  qabul 
qilingan  xalqaro  shartnomalarga  alohida  ahamiyat  qaratila  boshlandi. 
To’rtinchidan,  xalqaro  shartnomalarni  ishlab  chiqish  va  qabul  qilishda 
xalqaro  tashkilotlarning  norma  ijodkorlik  faoliyatiga  alohida  e’tibor 
qaratila boshlandi. Beshinchidan, xalqaro shartnomalarning bajarilishining 
xalqaro  mexanizmlari  shakllandi  va  u  takomillashib  bormoqda. 
BMT  Ustavi  zamonaviy  xalqaro  huquqqa  xos  umumiy  maqsadlar 
va prinsiplarni belgilab bergan bo’lib, ular orasida pacta sund servanda, 
ya’ni  xalqaro  shartnomalardan  kelib  chiqadigan  majburiyatlarni 
vijdonan bajarish tamoyili xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri 
sifatida qayd etildi. 

---

26 
 
Oltinchidan,  boshqa  sohalar  kabi,  xalqaro  shartnomalar  huquqining  o’zi 
kodifikatsiyalashdi.  
Demak,  xulosa  qilib  aytadigan  bo’lsak,  xalqaro  huquqning  alohida 
mustaqil  sohasi  bo’lib,  xalqaro  shartnomalarni  tuzish,  qo’llash  va  bekor 
qilish  tartiblariga  oid  munosabatlarni  tartibga  soladigan  xalqaro 
shartnomalar huquqi shakllandi.