|
«Судралувчи» валюта курсининг афзалликларига қуйидагиларни киритиш
мумкин:
- экспорт қилувчилар ва потенциал инвесторлар ишончини оширувчи
«судралиш» темпларини олдиндан эълон қилиниши;
- қатъий валюта курсини бир маромда ушлаб туриш имкониятларининг
мавжудлиги. Масалан, ички инфляция йилига 10% бўлганда ва савдо ҳамкори
ҳисобланган мамлакатда инфляция суръати йилига 5% бўлганда «судралиш»
темпи йилига 5% қадрсизланиш орқали белгиланади.
«Судралувчи» валюта курсининг камчиликлари:
- оптимал алмашув курси вақт ўтиши билан ўзгариши мумкин ва бу
ўзгариш иқтисодиётдаги номуносабатликнинг олдини олиш учун «судралиш»
темпини доимо корректировка қилишни талаб этади;
- бу режим қатъий алмашув курсига нисбатан юқорироқ инфляцияга сабаб
бўлиши мумкин.
Тарих шуни кўрсатадики, алмашув курслари режими фақат бир
маротабагина алмашган эмас. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг тартибга солиб
турилувчи ва ХВФ томонидан назорат қилинувчи қатъий алмашув курси
тизимидан фойдаланилган эди. Бунда давлат алмашув курсини келишилган
чегараларда сақлаб туриш мажбуриятини олган ва ўз валютасини ташқаридан
бўладиган таъсирлардан ҳимоя қилиш чора-тадбирларини кўрган.
1973 йилдан бошлаб Бреттон Вудс тизимининг инқирози туфайли кўпгина
мамлакатлар валютанинг кенг сузишини қўллаш имкониятига эга бўлдилар ва
йирик давлатлардаги алмашув курсларининг тушиб кетиши ҳамда
ривожланаётган мамлакатларда тўхтовсиз юқори инфляциянинг мавжуд
бўлганлиги сабабли ўзгарувчанроқ тизимларга ўтдилар.
Бу мамлакатларда тўлов баланси камомади иқтисодий тараққиётга тўсиқ
бўлди ва рақобатни қўллаб-қувватлаш ниятида бу мамлакатларнинг кўпчилиги
«судралувчи боғлам» режимини афзал кўрдилар.
Кўпгина мамлакатлар марказий банклари иқтисодий иқтисодий фаолиятни
рағбатлантириш мақсадида бир нечта валюта курслари мавжуд бўладиган
режимдан фойдаланадилар. Бунинг зарурияти шундан иборатки, миқдорий
чекланишлар ва маъмурий тўсиқларсиз тўлов балансини тартибга солиш
имконияти мавжуд бўлади. Шу билан бирга импорт қилинувчи товарлар
нархининг ўсишини олдини олиш учун валютанинг юқори расмий курси ушлаб
турилади, капитал ва операциялар ҳаракати эса сузувчи курс орқали амалга
116
оширилади. Валюта курсларининг бу режими одатда экспортнинг ноанъанавий
турлари учун қўлланилади. Юқорида айтилганларни умумлаштириб шуни
таъкидлаш лозимки, бу режимдан ўтиш даври иқтисодиёти мамлакатларида
фойдалаш тўғрироқ бўлар эди, лекин ундан фойдаланиш муддатини чегаралш
зарур, чунки бу тизимдан узоқ муддат фойдаланиш ресурслар тақсимотида
чалкашликлар содир бўлишига олиб келади ва нисбий баҳолар тузилишини
ўзгартиради. Шунингдек субъектларнинг фойдани ишлаб чиқариш фаолиятидан
эмас, балки валюта курслари орасидаги фарқдан ола бошлаши муаммоси юзага
келади.
Валюта интервенцияси. Валюта курсини тартибга солишнинг усулларидан
бири бўлиб, марказий банкнинг миллий валюта курсига таъсир этиш мақсадида
унинг амал қилишига аралашиши ҳисобланади. Бунда валюта бозорларида
хориж валютаси таклифи ортиқча бўлса, марказий банк уни сотиб олади; ва
аксинчахориж валютаси таклифи камайганда эса уни сотади. Шунингдек,
марказий банк хориж валютаси таклифини ва унга бўлган талабни
мувозанатлаштиради ва унинг курсининг тебраниш миқёсини чеклайди.
Шуни тан олиш керакки, валюта интервенциясини қўллаш маълум бир
камчиликларга эга. Бу камчиликлар расмий валюта резервлари миқдори билан
боғлиқ. Шунга кўра, валюта резервлари миқдори етарли бўлмаган ҳолларда
кўпгина давлатлар валюта чекланишларидан фойдаланишга ошиқадилар.
Валюта чекланишлари. Валюта чекланишлари давлат томонидан қонун
билан ёки маъмурий тартибда ўрнатилган чоралар ва қоидалар ҳисобланади. Уни
қўллаш шарти бўлиб иқтисодий тўловлар ва тушумларнинг мувозанатини
таъминлаш юзасидан мавжуд тўлов балансининг сурункали ёки йирик камомади
ҳисобланади. Валюта чекинишларининг турли хил кўринишлари мавжуд. Улар
маълум бир чегаралардан бошлаб то экспортдан тушган тушумларнинг 100
фоизигача марказий банкка расмий курс бўйича мажбурий сотиш талабигача
бўлиши мумкин. Шунингдек чекланиш сифатида импорт қилувчиларга хориж
валютасини сотишни лицензиялаш амалиётидан ҳамда махсус рухсатномасиз
валюта бойликларини олиб чиқиш ёки олиб киришни таъқиқлаш шаклларидан
фойдаланиш мумкин.
Валюта девальвацияси ва ревальвацияси. Кўпгина мамлакатлар иқтисодий
дунё билан халқаро иқтисодий муносабатларини ривожлантира бориб, турли
мамлакатларда инфляциянинг турли даражаларига дуч келадилар. Бунда агар
қатъий валюта курслари режими қўлланилаётган бўлса, марказий банклар ўз
миллий валюталарининг расмий курсини қайта кўриб чиқишга эхтиёж
сезадилар, чунки валюталарнинг харид қилиш қобилияти билан белгиланган
реал курслар расмий курслардан сезиларли фарқ қила бошлайди.
Қоида бўйича, қадрсизланиш даражаси унчалик юқори бўлмаган валюталар
курси доимо ошиб боради; қадрсизланиши юқори суръатларда бўлган валюталар
курси эса расмий валюта курсига нисбатан кескин тушиб кетади. Бундай ҳолатда
валюта курсини корректировка қилиш операцияларига эҳтиёж сезилади, яъни
девальвация ёки ревальвация қилишга.
117
Do'stlaringiz bilan baham: |
