|
MAHMUD ZAMAXSHARIY (1075-1144)
Mashhur olim, mufassir, tilshunos, shoir va yozuvchi. Xorazmning
Zamaxshar qishlo
g ‘ida tug‘ilgan. Urganch, Buxoro madrasalarida ta‘lim
oladi. Bu yerdan Xuroson va Isfahonga boradi. Saljuqiylar saroyida
xizmat qiladi. X
orazmga qaytib, qattiq kasal bo‘lib, bir oyog‘idan ajraladi.
Sog‘aygach, ilm olish uchun Bog‘dodga jo‘naydi, u yerdan Makkaga
o
‘tadi. Ikki yildan keyin vataniga qaytib, bir qancha vaqt o‘tgach
Shomga va yana Makkaga boradi. Makkada yashab u yerda tafsirga oid
“al-Kashshof” (Oshkor qiluvchi) asarini tugatadi va “Jorulloh” (Ollohning
qo‘shnisi), “Arablar va g‘ayri arablar ustozi”) unvoniga ega bo‘ladi. So‘ng
yurtiga qaytib Xorazmda vafot etadi.
Mahmud Zamaxshariy 50 dan ortiq asar yozib qoldirgan. Eng yirik
asarlari -
“Al-Kashshof”, “Asos al-balog‘a” (Balog‘at asoslari), “Al-Foiq fi
yoarib-il-h
adis” (Hadislardagi notanish so‘zlarni o‘zlashtiruvchi), “Al-
Muf
assal” (Arab grammatikasiga bag‘ishlangan), “Muqaddimat ul-adab”
(Xorazmshoh Otsizga bag‘ishlangan), “Tog‘lar, joylar va suvlar
haqida kitob”, “Notiqlik asoslari”, “Aruzda o‘lchov”.
ALISHER NAVOIY (1441-1711)
1441-yili Hirotda taniqli barlos bahodiri xonadonida dunyoga
kelgan. U yoshligidanoq nihoya
tda zakovatli va zehnli bola bo‘lgan.
Uning besh yoshida yozgan g‘azaliga taniqli o‘zbek shoiri Lutfiy o‘z
vaqtida katta baho bergan edi. Yoshligidanoq u temuriy shahzoda
Sulton Husayn bilan do‘st bo‘lib, keyinchalik ular Xuroson hokimi
Abulqosim Bobur (1451-
1457) xizmatida birga bo‘lganlar. Husaynning
xizmat davrida Alisher Navoiy Mashhad va Hirot madrasalarida tahsil
ko
‘radi. Keyinchalik Movaraunnahr hokimi Sulton Abu Said tazyiqi bilan
Samarqandga ketishga majbur bo‘ladi va u yerda ikki yilcha turib, o‘z
bilimini yanada takomillashtiradi. 1469-yili Xuroson taxti Sulton
Husaynga tekkandan so‘ng, uning taklifi bilan Alisher Navoiy Hirotga
kelib, avval muhrdorlik, so
‘ngra vazirlik lavozimida faoliyat ko‘rsatadi.
Jumladan, Alisher Navoiy o‘zining vazirlik lavozimini egallagan
vaqtida (1472-1476) mamlakatda iloji boricha osoyishtalik va adolat
o‘rnatishga harakat qiladi. Uning hatti-harakatlari natijasida shaharlar
yuksal
adi. Suv chiqarilib, ko‘pgina yerlar obod qilindi, hunarmandchilik
va savdo-sotiq ishlari yanada rivojlandi. Navoiy ilm-fan, ma
’rifat va
madaniyat ahliga shaxsan o‘zi homiylik ko‘rsatdi. Garchi toju-taxt uchun
kurashlarda va fitna-nizolar natijasida Navoiyning Sulton Husayn bilan
oralari bir oz sovugan bo
‘lsa-da, lekin Navoiy umrining oxiriga qadar
davlatni
ng tayanch shaxslaridan biri bo‘lib qoladi. Jumladan, u vazirlik
lavozimidan ketar e
kan, sulton Navoiyga shohona to‘n kiygizib, uning
hech bir iltimosi hech qachon yerda qolmasligini aytadi.
Alisher Navoiyning birgina o
‘zi 300 tadan ziyod turli qurilish,
obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo
‘ladi. Hirotdagi Injil daryosi bo‘yida
uning qurilish ishlari uchun maxsus yer ham ajratib beriladi. U barpo
etgan Hirotdagi "Ihlosiya", "Shifoiya" majmualari, Tus viloyatidagi
Turuqband suv ombori va k
anali, Hirot va Mashhaddagi sug‘orish
inshootlari, Astroboddagi saroy va masjid, Marvdagi madrasa shular
jumlasidandir. Shaxsan uning mablag
‘lari hisobidan 52 ta rabot, 19 ta
hovuz, 16 ta ko
‘prik, 9 ta hammom va boshqalar qurildi. Shuningdek,
Navoiy butun Xuroson
da 12 tadan oshiq ahamiyatli bo‘lgan va
ta‘mirlanishga muhtoj masjid, minora, rabot va boshqalarni ta’mir etib
o‘z holiga qaytaradi. Jumladan, Navoiy ta’mir etgan Hirotdagi Jome’
masjidi hozirgi kunga qadar Hirot shahrining go
‘zal inshootlaridan biri
hisoblanadi.
Alisher Navoiy homiyligi ostida Sharq miniatyurasi maktabining
yetuk namoyondasi "Sharq Rafaeli" nomini olgan Kamoliddin Behzod,
taniqli tabiblar Abdulhay Muniy, Darvish Ali, hattotlardan - Sulton Ali
Mashhadiy, musiqachilardan-Husayn Uddiy, shoir va tarixchilardan-
Sohib Doro, Muhammad Nizomiy, Kamoliddin Binoiy, Davlatshoh
Samarqandiy, Husayn Voiz Koshifiy, Mirxond, Zayniddin Vosifiy,
Muiniddin Muhammad Isfizoriy va boshqalar yetishib chiqdilar. Alisher
Navoiy ilk bora o
‘zga shoirlardan farqli ravishda turkiy tilda
1483-1485-yillarda beshta dostondan iborat "Xamsa" asarini yozdi.
Navoiy o‘z ona tili ko‘rkamligi va jozibadorligini asarlarida namoyon etdi.
"Xazoyinul maoniy", "Lison ut- tayr", "Mahbub ul qulub", "Majolisun
nafois", "Munshaot", "Muhokamatul l
ug’atayn", "Mezonul avzon" va
boshqalar eng yirik asarlaridir. Bular o’z ichiga tarixiy, falsafiy, axloqiy
mezonlarni olib, ularda insoniyatga xos bo’lgan barcha ijobiy xislatlar
ulug’lanadi. Navoiy o‘z asarlarida Vatanga, tug‘ilib o‘sgan yeriga
nisbatan buyuk muhabbatni kuylaydi.
Navoiyning o
‘zi esa barkamol, komil inson qiyofasi uchun buyuk
ramzdir. Ulug’ shoirning o‘lmas merosini o‘rganish mustaqillik yillarida
o
‘zining haqiqiy darajasiga chiqdi. Adibning barcha asarlari qayta chop
etildi. Hukumatimiz qaroriga binoan, xalqimizning buyuk mukofoti
ramzida Navoiy nomidagi d
avlat mukofoti ta’sis etildi. O‘lkamizda
Navoiyning ulug‘ nomini bilmagan zot yo‘qdir. Birinchi Prezidentimiz
tashabbusiga ko‘ra, 1991-yili Alisher Navoiyning 560 yilligi juda katta
tantanalar bilan nishonlanib, shoirning mahobatli haykali xalqimizning
muqaddas ramzi sifatida p
oytaxtimizning markazida qad ko‘tardi.
XV asrning zabardast o‘zbek shoirlari ichida, shuningdek Lutfiy,
Durbek, Sakkokiy, Gadoiy, Atoiy va boshqalarning ham nomlari
ma’lum
va mashhur bo‘lgan. Jumladan, Navoiydan avval eng mashhur turkigo‘y
shoir Lutfiy (1366-1465) bo
‘lgan. Uning o‘z vaqtida 20 dan ziyod ajoyib
asarlari mayjud bo‘lib, bizgacha faqat mashhur "Gul va Navro‘z" va
g‘azallar devoni yetib kelgan xolos.
Bu davrlarda shuningdek, Sharafiddin Ali Yazdiyning (1454-yili
vafot etgan) Temur tarixiga bag‘ishlangan, Nizomiddin Shomiydan so‘ng
yozilgan bir xil nomdagi "Zafarnoma" asari yaratildi. Fors-tojik
adabiyotida, ayniqsa, mashhur shoir va olim, Navoiyning zamondoshi
hamda do‘sti Nuriddin Abdurahmon Jomiyning (1414-1492) roli buyuk
bo‘ldi. Jomiy va Navoiyning do‘stligi esa, tarixda xalqlarimiz
ittifoqligining buyuk ramzi bo
‘lib qoldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
