Халқ таълими тизимида таълим сифатини баҳолаш бўйича халқаро тадқИҚотларни (pisa, timss, pirls, таlis) жорий этишнинг меъёрий-ҳУҚУҚий асослари, асосий мақсадлар ва чора-тадбирлар

Estoniya taʼlim tizimi muvaffaqiyatlari siri - Estoniyada ijtimoiy-iqtisodiy omillarning taʼsiri boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha past. Bu jihatdan Estoniya oʻquvchilarning ijtimoiy-iqtisodiy maqomi va ularning natijalari orasidagi bogʻliqlik ancha ochiq boʻlgan Avstriya, Fransiya va Germaniya kabi mamlakatlarga qaraganda Kanada, Gonkong va Norvegiyaga yaqinroqdir.

PISA-2015 natijalari yuzasidanalohida eʼtiborga molik omil, bu – maksimal darajaga erishgan oʻquvchilar soni emas, 3 muhim yoʻnalishning har birida past koʻrsatkichlarga ega oʻquvchilar sonining kamligi. Majburiy taʼlim 7 yoshdan boshlanadi, 3-4 yoshli bolalarning katta qismi davlat bogʻchalariga boradi. Bitta tarbiyachiga toʻgʻri keladigan tarbiyalanuvchilar sonining nisbati Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti reytingi boʻyicha oʻrtachaning yarmini tashkil etadi. Yosh shkalasining ikkinchi uchida – oʻrta maktabni muvaffaqiyatli tugatgan koʻp sonli oʻquvchilar turadi (sanoati rivojlangan mamlakatlar ichida eng yuqori koʻrsatkichlardan biri), buni ijtimoiy kelib chiqishidan qatʼiy nazar har bir oʻquvchiga koʻrsatilayotgan yuqori darajadagi ishonch tasdiqlaydi. Mustaqillikka erishganidan soʻng Estoniya markazlashmagan taʼlim tizimiga oʻtdi va maktablarga maʼlum darajada avtonomiya, taʼlim dasturi va byudjet boʻyicha qaror qabul qilish huquqi, oʻqituvchilarni ishga olish va boʻshatish imkonini berdi. Maktab yoshidagi bolalar sonining qisqarishi eston taʼlim tizimi yetarli darajada kontingent yashaydigan joylarda maktablar boʻlishini, shu bilan birga maktab uchun zarur boʻlgan kontingent sonini nazorat qilishi shartligini talab qiladi. Demografik tanazzul eston universitetlari uchun ham katta muammoga aylandi. Endi ular soni kamayib borayotgan abituriyentlarning har biri uchun nafaqat milliy oliy oʻquv yurtlari, balki boshqa mamlakatlarning universitetlari bilan ham raqobatlashishiga toʻgʻri kelardi. Estoniya kompaniyalari katta miqdorda bitiruvchilar yetishmasligidan xavotirga tushishgandi. Bundan tashqari, Estoniyaning pedagog kadrlari Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga aʼzo mamlakatlar bilan qiyoslaganda katta yoshli kadrlardir. Maktabga yosh mutaxassislarni jalb etish zarurati oʻqituvchi ish haqining bir muncha oshishiga olib keldi.

Estoniya, Shimoliy Yevropa va Boltiqboʻyi davlatlarida taʼlim davlat tomonidan moliyalashtiriladi, taʼlimga xususiy investitsiya kiritish nisbatan kam. Shunga qaramasdan Estoniya taʼlimga, masalan, Norvegiyadek mablagʻ sarflamaydi, maktabgacha taʼlimda bir muncha koʻp pedagog boʻlsa-da, ularning maoshi nisbatan kam. Estoniyaning ichki yalpi mahsuloti Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga aʼzo davlatlar boʻyicha oʻrtachadan ancha past, shuning uchun ham uning taʼlimdagi muvaffaqiyatlari moliyalashtirishga bogʻliq emas. Estoniyaning yuqori natijalarga erishgani sabablarini tushunish uchun past natijali oʻquvchilar foizini oʻrganib chiqish lozim. PISA baholayotgan 3 yoʻnalishning har biridagi yuqori natijalar haqida gap borar ekan, Estoniya koʻrsatgan natijalar yaxshi, lekin ularni zoʻr deb boʻlmaydi. Reytingda 1-oʻrinni egallagan Singapurda 39,1 foiz oʻquvchilar maksimal natijalarni koʻrsatdi, Estoniyada esa bu koʻrsatkich atigi 20,4 foizni tashkil etdi. Biroq Estoniya past natijaga ega oʻquvchilar sonining juda kamligi bilan liderlik qilmoqda. Estoniyalik 15 yoshli oʻquvchilarning atigi 4,7 foizi 3 yoʻnalish boʻyicha tayanch darajadan past koʻrsatkichni namoyish qiladi. Bu reyting liderlari – Finlyandiya, Gonkong, Singapur va Janubiy Koreya orasidagi eng yaxshi natija shuningdek, bu Germaniya va AQSHdagiga qaraganda ikki marta kam.

Ma'lumotlarni yig'ishda 2018 yilda 79 mamlakat va iqtisodiyot ishtirok etdi.

Barroso va de Karvaloning ta'kidlashicha, PISA ta'lim sohasidagi akademik tadqiqotlar va davlat siyosatining siyosiy sohalarini bog'laydigan, ma'lumot va davlat siyosatining turli sohalari o'rtasida vositachi sifatida ishlaydigan umumiy ma'lumotni taqdim etadi. Biroq, qiyosiy baholashning asosiy natijalari tadqiqot jamoatchiligida keng tarqalgan va ular yaratgan bilimlar hukumat islohotlari dasturlariga mutlaqo to'g'ri kelmaydi, bu baholash ma'lumotlarining ba'zi bir noo'rin ishlatilishiga olib keladi.

Bunga qarshi milliy ta'lim tizimlariga ta'sir sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, Germaniyada birinchi PISA baholash natijalari “PISA zarbasi” deb nomlandi: ilgari qabul qilingan ta'lim siyosatiga savol; mintaqada rashk bilan muhofaza qilingan mintaqaviy siyosat farqlari bilan ajralib turadigan davlatda, oxir-oqibat barcha Landerlar tomonidan umumiy milliy standartlarni va hatto ularga rioya qilinishini ta'minlash uchun institutsional tuzilmani joriy etish to'g'risida kelishuvga erishildi. Vengriyada, Germaniyaga o'xshash sharoitlarni taqqoslaganda, PISA natijalari ta'lim siyosatida jiddiy o'zgarishlarga olib kelmadi.

Ko'pgina mamlakatlar o'zlarining nisbiy darajalariga yoki PISA-ning mutlaq ballariga qarab milliy ko'rsatkichlarni belgilashganligi sababli, PISA baholari ularning (saylanmagan) komissiya tashkiloti - OECDning xalqaro ta'lim monitoringi va siyosatining sub'ekti sifatida ta'sirini oshirdi, bu muhim ahamiyatga ega. Xalqaro darajadan milliy darajaga 'siyosat o'tkazish darajasi, ayniqsa, PISA “milliy ta'lim siyosati yo'nalishiga ta'sirchan normativ ta'sir ko'rsatadi”. 

Shunday qilib, xalqaro standartlashtirilgan baholardan foydalanish milliy tizim faoliyati uchun xalqaro, tashqi javobgarlikka o'tishga olib keldi, deb ta'kidlaydilar;

Rey ta`kidlashicha, ta'lim tizimlarining ob'ektiv, uchinchi tomon diagnostikasi sifatida tasvirlangan PISA so'rovlari, aslida ta'lim masalalari bo'yicha aniq yo'nalishlarni ilgari surishga xizmat qiladi.

Milliy siyosat sub'ektlari yuqori darajadagi PISA mamlakatlarini "milliy siyosat bahsli munozaralarida ko'zda tutilgan islohot kun tartibini qonuniylashtirishga va asoslashga yordam berish" uchun murojaat qilishadi. PISA ma'lumotlari "ilgari mavjud bo'lgan mojarolar yoki turli xil siyosiy variantlar o'rtasidagi raqobat, masalan, Belgiyaning Frantsiya hamjamiyati kabi uzoq muddatli bahslarni kuchaytirish uchun ishlatilishi mumkin". Bunday holatlarda PISA baholash ma'lumotlari tanlab ishlatiladi: jamoatchilik nutqida hukumatlar ko'pincha PISA so'rovlarining yuzaki xususiyatlaridan foydalanadilar, masalan, mamlakatlarning reytinglari, batafsilroq tahlillar emas. Rey (2010: 145, Gregerga ishora qilib, 2008) ta'kidlashicha, ko'pincha PISA baholarining haqiqiy natijalari e'tibordan chetda qoladi, chunki siyosatchilar boshqa sabablarga ko'ra kiritilgan siyosatni qonuniylashtirish uchun ma'lumotlarga tanlab murojaat qilishadi.

Bundan tashqari, PISA xalqaro taqqoslashlari yordamida ma'lumotlarning o'zlari hech qanday aloqasi bo'lmagan islohotlarni asoslash uchun foydalanish mumkin; masalan, Portugaliyada o'qituvchilarni baholash bo'yicha yangi kelishuvlarni asoslash uchun PISA ma'lumotlaridan foydalanilgan (baholash va ma'lumotlarning o'zi bilan asoslanmagan xulosalar asosida) shuningdek, ular o'quvchilarning bir yilni takrorlashi (bu, tadqiqotlarga ko'ra, talabalar natijalarini yaxshilay olmaydigan) masalasi bo'yicha hukumatning nutqini oziqlantirdilar. 

Finlyandiyada mamlakat PISA natijalari (boshqa mamlakatlarda juda yaxshi deb hisoblangan) vazirlar tomonidan "iqtidorli" talabalar uchun yangi siyosatni ilgari surishda foydalanilgan. Bunday foydalanish va izohlashlar odatda qonuniy ravishda PISA ma'lumotlariga asoslanib bo'lmaydigan sababiy munosabatlarni o'z ichiga oladi, bu odatda sifatli miqdoriy va sifatli usullar asosida sifatli chuqur tadqiqotlar va bo'ylama tadqiqotlar orqali to'liq tekshirishni talab qiladi hamda qaysidir siyosatchilar ko'pincha mablag 'ajratishni istamaydilar.

Mamlakatimiz 2021-yilda ilk marotaba PISA (15–16 yoshli o‘quvchilar bilimini baholash bo‘yicha xalqaro dastur) xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etadi. Yurtimizda hukumat qarori bilan PISA va shu kabi xalqaro tadqiqotlarni o‘tkazishga mas’ul bo‘lgan alohida markaz tashkil etildi. PISA loyihasi mas’ul xodimi Maykl Vord ushbu jarayonda O‘zbekiston bilan doimiy ishlaydigan vakil etib belgilandi. Ushbu sohada tajribali mutaxassis hisoblangan Maykl Vord Ukraina uchun maslahatchilik qilmoqda. U ikki yil davomida, ya’ni PISA sinovlari o‘tkazilib, natijalar tahlil qilinib, O‘zbekiston rahbariyatiga taqdim etilgunga qadar yurtimizga doimiy tashrif buyurib turishi va mutaxassislarimiz bilan birga ishlashini ma’lum qildi. Tadqiqotda 200 ta maktab, 4000 nafar o‘qituvchi ishtirok etadi. Ular­ni tanlash ham PISA tadqiqotlari­ga o‘xshash bo‘lib, qaysi bosqich o‘qituvchilarini tanlash, nechta tilda so‘rovnomalar o‘tkazilishini belgilash OECD va davlat o‘rtasida tuziladigan shartnomaga asosan ko‘zda tutiladi.