Хаиткариева сабохат хашимовнанинг ўзбекистон тарихи фанидан

Биринчиси, босма матбуот - газеталар, журналлар. ҳафтаномалар (газета
ва журнал типидаги), вақти-вақти билан нашр этиб туриладиган ахборотлар
мажмуи, журнал, даврий календарлар;
Иккинчиси, аудиовизуал оммавий ахборот воситалари радио, телевидение
(ефирли ва кабелли) ҳужжатли кино, видео кўрсатув;
Учинчиси, ахборот хизматлари, телеграф агентлиги, реклама бюроси,
матбуот хизмати, жамоатчилик билан алоқа қилувчи агентлик,
журналистларнинг касбий клублари ва уюшмалари.
Тузилиши бўйича тавсиф берилаётганда, интернетни қайси гуруҳга
қўшиш кераклиги ҳақида савол пайдо боиади. Бу масалага қарашлар ҳар
хил. Интернет (лотинча сў: б о ълиб, интер-аро ва нет (wорк) — тармоқ деган
м аъноларни билдиради) — катта (глобал) ва кичик (локал) компютер
тармоқларини ўзаро богиовчи бутун жаҳон компютер тизимидир. Бу янги
тармоқ истеъмолчиларга ахборотни сақлаш, э ио н қилиш, жо ънатиш, қабул
қилиш, излаш ва м аиум боиган барча вариантлар (матн, товуш, видео
тасвир, фотосурат, графика, мусиқа тарзида ва бошқа ко ъринишларда ахборот
алмашинишга имкон яратади).
Интернет фақат матнни эмас, балки тасвирни, суратларни, расмларни, товуш
ва видеотасвирлами узатибгина қолмай, воқеа юз бераётган жойдан
тўғридан-тўғри олиб боришга ҳам қодир. 0 ъзбекистонда интернет фаолияти
1997-йилда бошланди. Дастлаб Найтов, Узнет ёки Истлинк каби провайдр
компаниялар фаолият бошлади.
0 ъзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Интемет”нинг
халқаро ахборот тизимларига кириб боришни таъминлаш дастурини ишлаб
чиқишни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори (2001)
0 ъзбекистоннинг бу борада халқаро миқёсда ўз мавқеига эга боиишига
хизмат қилади. 0 ъзбекистонда маиумотлами узатиш миллий тарм оги
0 ъзПАК Давлат компанияси ва 0 ъзНЕТ тармоғидан иборат Шуни ҳам эътироф этиш керакки, у халқаро телефон тармоғига ўхшаш
ҳеч кимга тобе эмас ва уни ҳеч ким тўлалигича бошқармайди. Интернет
тармоғидан барча компютерларнинг ягона умумий тили - ТСР/ИП - тили
деб номланади ва компютердан фойдаланувчилар бу тил орқали ўзаро
мулоқотда бўладилар.
Интернет тармоғида электрон почта (Е - майл) ҳам бор. интернетга
уланишнинг икки йўли бор: доимий алоқа канали ва телефон бўйича.
Биринчи йўл қиммат, аммо алоқаси сифатли, иккинчи йўл арзон, аммо
сифати унча юқори эмас. Алоқа каналлари орқали интернетга уланишни
таъминловчи ташкилот провайдер деб аталади.
Интеметни ҳозирча оммавий ахборот воситалари таркибига киритмаган
ёки оммавий ахборот воситалари мақоми берилмагани ҳолида
коммуникатсион технология деб юритиш мақсадга мувофиқ.
“0 ъзбекистонда ишлаб чиқарилган” номидаги веб - савт очилган.
0 ъзбекистон оммавий ахборот воситаларидан «Правда Востока»,
«Народное слово», “БВВ”, “Давр”, “Ахборот” теледастурлари ва ҳозир иш
бошлаган “0 ъзбекистон 24” ахборий-таҳлилий теледастур ҳоказо ўз веб -
сайтларига эга.
Оммавий ахборот воситалари таркибидаги биринчи гуруҳни босма
матбуот дедик. Унинг ўзига хослиги нималардан иборат? Матбуотнинг
ўзига хос хусусияти унинг ўз мазмунини ёзма сўз орқали ифода этиши
ҳамда матн таҳлилида радио ва телевидениега нисбатан тасвирий восита анча
камроқ бўлгани билан ажралиб туради. 0 ъқиш жараёнининг ўзи (шифрланган
шартли босма ҳарфларни ўқиш) юқори даражадаги абстракт тафаккурга
тасаввур этишда фаол бўлишга ақлий ғайратга қаратиш демакдир. Натижада
муаллиф ва ўқувчининг ўзаро алоқаси мустаҳкамланади. Яна шуни ҳам
айтиш керакки, матбуотнинг обрў-еътиборини оммавий алоқа генотипида
мавжуд кўп ёзма нутқ маданияти асосланиб туради.
Ва ниҳоят, газета ҳамда журналлар матни ахборотлар хазинаси ролини
ўйнашда жуда қулай, уларни хоҳлаган пайтда тўла ўрганиш имконияти
бор, улар бир ерда йиғилган бўлади, улардан нусхалар кўчириш осон
кcчади ва ҳ.к.
Дунё миқёсида телевидение ҳамда компютер алоқасининг кенг
ёйилиши натижасида инсониятнинг маданий ҳаётига алоқадор ёзма
жумалистиканинг сақлаш борган сари муаммога айланиб бормоқда. "
37
Замонавий радионинг афзалликлари унинг нафақат ғоятда тезкор алоқа
воситаларидан бири экани, нафақат радиоелектроника, радиофизикадек энг
замонавий фанламинг асоси боигани билангина эмас, балки унинг оммавий
ахборот воситаси, сиёсий, ижтимоий, маърифий, маданий, тарбиявий восита
екани билан белгиланади. Унинг афзалликларидан яна бири ҳаммабоплиги,
ҳозиржавоблиги, тезкорлиги, чегара билмаслиги ҳамда техник жиҳатдан
оддийлиги, ишлаб чиқариш жараёнининг арзонлигидир.
Қайси шаклда намоён бўлмасин, “Жонли” эфир - журналист билан
тингловчи ўртасидаги ўзигахос мулоқот боииб, у содир боиаётган воқеа
- ҳодисаламинг “Жонли” акси, вазиятнинг туб моҳиятини акустик шаклда
етказиб бериш усулидир.
Радио ижтимоий фикрни шакллантирувчи, реал ҳаётга яқинлашиб унинг
мазмуни ва муҳитини тоиақонли акс эттимвчи, журналистиканинг мафкуравий
хусусиятини ифодаловчи воситадир. Бу барча радио эшиттириш
маҳсулотларига катта талаб қўяди.
Шу борада 0 ъзбекистон радиосининг “Машъал” канали борасида бироз
тўхталсак. Бу давлат радиоси. Унинг соат 9.00 дан 18.00 га қадар олиб
бораётган жонли мулоқот дастури ўзинмг жозибаси билан таъсирчан. Унинг
жонли мулоқотда радио хазинасидан мумтоз ва замонавий куйлардан,
жумладан, “Чўли ироқ”, “Муножат”, “Чаман у алиа", “Етти гўзал”,
“Қалб садоси” сингари оҳанглар билан тмгловчиламинг маънавий ҳаётда
муҳим ўрин тутаётган, улар дидини, сезгиларини, кўнглми гўзаллик ва
нафосат туйғулари билан бойитаётганини эътироф этиш керак. Шу ўринда
соат 6.00 дан бошлаб, икки соат давом этадиган “Ерталабки панорама”
ахборот блокининг ахборотга бойлиги ва унинг тезкорлиги ҳам
тингловчиларга манзур бўлганини эътироф этиш керак.
Енди хусусий радиолар фаолияти ҳақида тўхталсак. Мустақиллик шарофати
билан давлат тасарруфида боимаган радиостансиялар - “Грант”, “Сезам”,
“0 ъзбегим таронаси”, “Ҳамроҳ”, “Орият” (Тошкентда), “Водий садоси”
(Андижондаж, “Ей-Ел-Си” (Ургенчда), Навоий кон-металлургия комбинати
радиостансияси (Навоийда) фаолият кўрсатмоқда. Булар ичида
журналистлами тайёрлаш халқаро жамоатчилик маркази ҳамда “Еделвейс
Али” хусусий фирмасининг “Гранд” радиостансияси ўз фаолияти билан ажралиб
туради. Эшиттиришлами тайёрлашда “Гранд” ходимлари тингловчиларнинг
38
ёши, касби, қизиқишлари, миллий менталитети ва бошқа хусусиятларни
ҳисобга олган ҳолда фаолият юритишади.
Ешиттиришлар рейтингни ҳисобга олиш, камчиликлами таҳлил қилиш,
янги мавзулар топиш каби изланишлар туфайли “Гранд” тингловчилар
меҳрини қозонмоқда.
Афсусланиб, бошқа ФМ радиостансиялар мундарижаси асосан
мусиқавий-кўнгилочар йўналишдан нарига ўтмаётганини ҳам эътироф
етиш керак.
Телевидение, радио, кино, фотография, рассомлик санъати, театр ва
бошқа алоқа ҳамда ижодий фаолият воситалари имкониятига эга бўлган
ахборот тизими, тўғрироғи техник санъат турларидир. Унинг имкониятларидан
тўла ва унумли фойдаланиш вақти келди.
Агар “Давлат телерадиокомпаниясига қарашли каналлар ҳақида
тўхталадиган бўлсак, уламинг савияси нисбатан қониқарсиз аҳволда.
Чунончи, Россия телекўрсатув ва радио эшиттиришларидан фарқли ўлароқ
бизда жиддий сиёсий, иқтисодий ва халқаро мавзуларга багишланган таҳлилий
кўрсатувлар, баҳс - мунозаралар анчагина оз, борлари ҳам энг аввало
таъсирчанлик борасида анчагина заифъ.
Аммо, 0 ъзбекистон телевидениесининг “Меҳр кўзда” кўрсатуви,
“Ёшлар” телеканалининг “Давр” ахборот дастури, “лнтерфутбол”, “Ринг
қироллари” каби кўрсатувлари томошабинларга маъқул бўлаётганини э ътироф
етиш керак.
Сиёсатшунос Жалолиддин Ҳакимов - Республика телевидениеси орқали
намойиш этилаётган айрим аудио - видео маҳсулотлар, рекламалар
халқимиз маданияти ва анъаналарига мутлақо тўғн келмайди. “Қонли
спорт”, “Политсиячи - робот”, “Қотилнинг мактуби”, “Терминатор”, “Ов
мавсуми”, “Қотиллик инстинкти” сингари ажнабий бадиий филмларда озмунча
зўравонлик, қотиллик кўз - кўз қилмаяптими?! Уларни “Мижжа қоқмай”
томоша қилаётган ёшларимиз онгида қандай жараёнлар кечаётганини
ким таҳлил қиладию, ундан ким тўғри хулоса ясаб, тўғри чора топади?-
деган жуда ўринли савол ташлайди.
Бунинг учун малакали фикрлай оладиган, таҳлил қилиш қобилиятига эга
бўлган профессионал кадрлар керак. Афсуски, бундай журналист кадрларимиз
бугунги кунда талаб даражасидан анча оз.
39
Ҳ.Ҳ.Ниёзий номидаги санъатшунослик илмий тадқиқот институти
тадқиқотчиси Илмира Рахматуллаева: “Мамлакат ҳаётидаги ҳар қандай
мунозарали масалалар айнан телевидение орқали (интерактив телевидение)
халқнинг истак - иродаси билан ҳал этилиши мумкинлиги қўшни мамлакатлар
телевидениелари учун одатий ҳолга айланаётганини кўриб турибмиз. Бу
масала ўйлашга арзигулик, мамлакат сиёсатшунослари, олимлари,
жамиятшунослари, санъатшунослари томонидан ишлаб чиқилиши зарур
боиган масалалами биридир. Янги асрда телевидение ўз зиммасига янги
вазифалами олм оги лозим” деб ёзади. Лекин бунинг учун Олий
Мажлиснинг Қонунчилик палатаси тезлик билан давр ахборот соҳасида янги
ягона давлат сиёсатини ишлаб чиқиши, ахборот тарқатиш имкониятларини
кенгайтириши лозим.
0 ъзбекистон ахборот агентликлари ҳам мафкуравий жараёнларда
иштирок этади. Улар бошқа ахборот воситаларига хизмат қилади, тўғрироғи
уларга тайёр ва “хом” материаллар етказиб беради. Ўзлари, одатда агар
ўзларининг газета - журналлари ёки телерадиоканаллари боим аса аҳоли билан
тўғридан-тўг ии алоқа қилишмайди. Ахборот агентликларининг тузилгани
оммавий ахборот воситалари ишини анча енгиллаштирди.
Ҳудудлардаги турли воқеалар ҳақидаги хабарлар тезкорлик билан
оммавий ахборот воситаларига юборилади.
0 ъзбекистон Миллий ахборот агентлиги, 0 ъзбекистон Республикаси ташқи
ишлар вазирлиги тасарруфидаги “Жаҳон” ахборот агентлиги, нодавлат ахборот
агентлиги боим иш “Туркистон пресс” оммавий ахборот воситаларининг
бошқа турларига ахборот етказиш билан шуғулланади. 1996-йилдан
еътиборан йирик компютер тизими, яъни кенг коиам ли жаҳон ахборот тизими
боим иш “Интернет”га уланган республика оммавий ахборот воситалари
ундан энг сўнгги янгиликларни қабул қилиб олиши й о иг а қўйилди.