Hadis 2-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy ta'limotlari

Aristotel (Arastu)

---

mahsulotining etikdo`z mahsulotiga bo`lgan to`g`ri munosabati, to`g`ri tenglamasi topilishi 
kerak". Lekin o`sha narsa nima ekanligi aytilmaydi. Savolga javob izlab, u o`z fikrini shunday 
davom ettiradi: "Biz nima uchun almashamiz, chunki menga sening tovaring, senga esa mening 
tovarim kerak", degan oddiy xulosaga keladi. Tovarlarning tengligi pul tufayli amalga oshadi, 
deydi u. Hamma narsa biron narsa bilan o`lchanishi kerak. Bu avvalo ehtiyoj, u barcha narsani 
bog`lovchi asos. Ehtiyojni almashtirish uchun (odamlar kelishuvi bilan) pul - chaqa paydo 
bo`ldi. Aristotelning bu fikrida hozirgi zamon marjinalizm g`oyalari yotadi, ya'ni tovarlarning 
foydaliligi asosiy o`ringa chiqadi. 
Bu olimning iqtisodiyot (ekonomika) ni xrematistikaga qarama-qarshi qo`yishi 
xarakterlidir. U o`ylab topgan "xrematistika" matni "xrema" so`zidan olingan bo`lib, mulk, 
egalik mazmuniga ega. Aristotel iqtisodiyot (ekonomika) deganda hayot uchun zarur bo`lgan 
mahsulotlar (iste'mol qiymatlari)ni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan tabiiy xo`jalik 
faoliyatini tushunadi (dehqonchilik, hunarmandchilik va mayda savdo). Bu almashuvni ham o`z 
ichiga oladi, ammo zarur shaxsiy talab-ehtiyojlarni qondirish chegarasidan chiqmasligi kerak. Bu 
faoliyat chegaralari ham tabiiy soha bo`lib, insonning ongli shaxsiy iste'moli doirasida bo`lishi 
kerak. 
Xrematistika esa (amaliyotda kam qo`llaniladi) "mulk orttirish san'ati", ya'ni ayniqsa 
pul shaklida foyda orttirish, boylik (pul) to`plashga yo`naltirilgan faoliyatdir. Boshqacha 
aytganda, xrematistika - bu kapital qo`yish, sudxo`rlik va jamg`arish "san'ati"dir. 
Antik davrda hali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxo`rlik (pul) 
kapitali sezilarli rolni o`ynagan. Shularni hisobga olib, olim savdo bilan bog`liq bo`lgan mol-
mulk orttirish san'atida maqsadga erishish borasida hech qachon chegara bo`lmaydi, chunki 
cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maqsaddir, deydi. Pul oboroti bilan shug`ullanuvchilarning 
hammasi o`z kapitalini cheksiz o`stirishga intiladilar (notabiiy soha). 
Aristotel bularni notabiiy deb hisoblagan, ammo sof "ekonomika" ham bo`lmasligini 
yetarli tushungan, ming afsuslar bo`lsinki, ekonomikadan doimo xrematistika o`sib chiqadi va bu 
asta-sekin tabiiy holatga aylangan. Aristotelning bu g`oyasi tarix sinovidan o`tmadi. Olimlar 
qanchalik urinmasinlar (bu harakat o`rta asrda ham bo`lgan), xrematistikani qanchalik notabiiy 
deb hisoblamasinlar, kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u "tabiiy huquq"qa aylana boshladi. 
Hatto XVII-XVIII asrlarda iqtisodiy odam yetishib chiqdi, uning barcha xatti-harakatlari faqat 
boyish bilan bog`liq edi. 
"Ekonomiya" so`zi dastlab uy xo`jaligini yuritish san'ati sifatida yuzaga kelgan bo`lsa, 
keyingi davrda u ko`proq va asosan "ekonomika" ma'nosida qo`llaniladi va odatda harajatlarni 
qisqartirish, ma'lum resurslarni sarflashda tejamkorlikni anglatadi. Hozirgi davrda bu matn 
ko`proq quyidagilarni anglatadi: 
1. Tuman, hudud, mamlakat, mamlakatlar guruhi yoki jahon xo`-jaligi (masalan, jahon 
iqtisodiyoti, O`zbekiston iqtisodiyoti va boshqalar); 
2. Xalq xo`jaligining, to`la ishlab chiqarishning ayrim shart-sharoitlari va elementlari 
(aholi, mehnat, boshqarish va boshqalar), ayrim tarmoqlar (sanoat, mashinasozlik, qishloq 
xo`jaligi, chorvachilik, ta'lim va boshqalar) ni tadqiq etadigan ilmiy soha;3. Ma'lum iqtisodiy 
tizimni tashkil etuvchi ishlab chiqarish, taqsimot, almashuv, iste'mol jarayonidan tashkil 
topuvchi odamlar o`rtasidagi ma'lum tarixiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi.