Habibullayev Ibrohim ekonometrika bo’yicha praktikum uslubiy qo’llanma Toshkent 2018 ekonometrika bo’yicha praktikum. Uslubiy qo’llanma. T.: «Toshkent moliya instituti»

6.4.- Iqtisodiyot dinamikasi modellari
6.4.1 Uslubiy ko’rsatma
Iqtisodiyot dinamikasi modellarini tuzishda vaqt uzluksiz yoki diskret deb qaralishi mumkin. Vaqt uzluksiz holda olinganda modellashtirish uchun differentsial hisobi apparati va differentsial tenglamalar qo’llanadi. Vaqt diskret holda olinganda modellashtirish uchun chekli ayirmali tenglamalar apparati qo’llaniladi.
Diskret yondashuv asosida amalga oshiriladigan makroiqtisodiyot dinamikasi modelida diskret va uzluksiz dinamik modellashtirishning sodda apparatini namoyish etish, makroiqtisodiyot dinamikasininng muhim kategoriya va muammolarini tasvirlash qulay.
Iqtisodiyot dinamikasini o’rganishda turli modellar qo’llaniladi, Jumladan, muvozanatning oddiy modeli -O’rgimchak to’risimon model. Bu model odatdagi talab va taklif egri chiziqlari bilan ifodalanuvchi bozordagi baho va mahsulotlarning miqdorlari turg’unligini vaqt bo’yicha kechikish mavjud bo’lganda tadqiq qilish imkonini beradi.
Ishlab chiqaruvchi joriy davrda mahsulotga bo’ladigan taklifni o’tgan davrdagi mahsulot bahosiga asosan aniqlagan bo’lsin, ya’ni taklif funktsiyasida bir vaqt birligi davriga teng bo’lgan kechikkan davr qatnashadi. Haqiqatda, ishlab chiqarish hajmi haqidagi qaror joriy bahoni hisobga olgan holda qabul qilinadi va bozorda bu qarorga mos keluvchi taklif ishlab chiqarish tsikli tugagandan so’ng yuzaga keladi.
Talab egri chizig’i mahsulot hajmiga bo’lgan talabni aynan shu davrdagi tovar narxiga bog’liqligini tavsiflaydi, ya’ni Shunday qilib baho dinamikasini quyidagi tenglamalar sistemasi orqali ifodalash mumkin:

yoki

Ushbu tenglamadan joriy davrdagi baho qiymati -P_t ni avvalgi vaqt holatida ma’lum bo’lgan p_t-1 ning qiymati bo’yicha aniqlash mumkin.
Hususiy hol sifatida talab va taklif funktsiyalari chiziqli bo’lgan o’rgimchaksimon modelni ko’rib chiqamiz.

Bunday tizimning dinamikasini ifodalovchi tenglama quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
yoki
Avval muvozanat baho va muvozanat ishlab chiqarish hajmi ni topamiz. Ular quyidagi tenglamalarni qanoatlantirishlari kerak:

bundan
va
kelib chiqadi.
Boshlang’ich nuqta muvozanat nuqta bilan ustma-ust tushmagan holatda baho va ishlab chiqarish hajmi munosabatlarini ko’rib chiqaylik.
p_t ni p_t-1 orqali ifodalab quyidagni olamiz.

Ushbu munosabatni ketma-ket qo’llab quyidagilarni topamiz:

Umumiy holda

Ixtiyoriy t vaqtda P_t uchun formula:

Tahlil, < 1, va bo’lganda, ya’ni taklif chizig’i talab chizig’iga nisbatan ko’proq og’ishgan bo’lsa, muvozanat turg’un bo’ladi. Agar > 1 bo’lsa, ya’ni talab chizig’i o’ta og’ishgan bo’lsa, u holda va jarayon muvozanat nuqtasidan uzoqlashadi (muvozanat turg’un bo’lmaydi). =1 bo’lganda, ya’ni B=E holatda P_t qiymati muvozanat qiymati atrofida ketma-ket takrorlanadi.