H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

7-rasm. Ekosistemalardagi ozuqa turlari
Fotosintez qiluvchi organizmlardan boshlanuvchi ozuqa zanjiri 
yeyilish zanjiri deyiladi. O’lik hayvonlar va o’simliklaming 
qoldiklaridan boshlanadigan zanjir esa parchalanish zanjiri deyiladi.
Ekosistemalardagi 
konsumentlarga 
energiya 
oqimi 
o’simliklaming tirik to’qimalari yoki o’lik organik moddalar zahirasi 
orqali kiradi.
O’lik organik moddalar asosini ham fotosintez tashkil qiladi. 
O’rmonlarda har yili o’sayotgan o’simliklar massasining 90% 
barglarining qurishi natijasida parchalanish zanjiriga tushadi.
5.1 Ekosistemalarning biologik mahsuldordigi
Jamoalar mahsuldorligi, ekosistemadagi produtsenlaming quyosh 
energiyasini kimyoviy energiyasiga aylantirib, organik moddalar 
sintezlash samaradorligiga bog’lik.
Ma’lum vaqt davomida o’simliklar tomonidan hosil qilingan 
organik massa jamoaning birinchi darajadagi mahsuldorligi deyiladi. U
36

---

o’simliklaming quruq yoki ho’l massasi tarzida ifodalanadi. 
Konsument massaning ma’lum vakt ichidagi o’sishi bu jamoaning 
ikkinchi darajali mahsuldorligi deyiladi.
Har bir ozuqa zanjiri, birlamchi va ikkilamchi hosildorlik hosil 
qilish tezligi va maxsulotlaming taqsimlanishi bo’yicha turlichadir. 
Ekosistemalarda birlamchi va ikkilamchi hosildorlikning miqdoriy 
ko’rsatgichlari mavjud. Bu hosildorlik piramidasi qonuni deyiladi.
Har bir ozuqa zanjirida ma’lum vaqt davomida hosil qilinadigan 
biomassa yoki mahsuldorlik keyingi ozuqa zanjiriga nisbatan ko’p.
Yer yuzidagi ekosistemalarda biomassalar piramidasi, son 
piramidasi qonuniyatlari qayd etiladi, ya’ni o’simliklaming umumiy 
massasi, soni ulami yeydigan hayvonlaming massasiga va soniga 
nisbatan ko’p.
Ekosistemalar mahsuldorligi qonuniyatlarini o’rganish, energiya 
oqimi miqdorini hisobga olish amaliyotda katta axamiyatga ega.
Odamlar tomonidan foydalanadigan agrotsenozlar (birinchi 
mahsuldorligi) mahsulotlari insoniyat jamiyatining ovqat zahirasi 
hisoblanadi. Ikilamchi mahsuldorlik, ya’ni qishlok xo’jalik hayvonlari 
hisobiga olinadigan maxsuldorlik ham katta axamiyatga ega.
Energiya oqimi va ekosistemalar mahsuldorligini aniq hisobga 
olish, ulardagi modda aylanishini boshqarish orqali odamlar uchun 
ko’proq hosil olishda yordam beradi.
Bundan tashqari tabiatdan o’simlik va hayvonlar bio- massasining 
qanchasini olish mumkinligini bilishimiz ham kerak. Ularga zarar 
keltirmaslik, yeming eng yuqori biologik maxsuldorligini bilish 
maqsadida chet rnamlakatlarda 1969-yildan buyon xalqaro biologik 
dastur bo’yicha ilmiy izlanishlar olib boriladi.
Umuman, Yer shari bo’yicha o ’simliklar tomonidan quyosh 
energiyasining faqat bir foyizigina o’zlashtiriladi. Chunki fotosintez 
aktivligi ko’p omillar tomonidan cheklandi.
Yer 
yuzida 
birlamchi 
biologik 
mahsuldorlik 
notekis 
taqsimlangan. Eng yaxshi ekologik sharoitda, namlik, yorug’lik, 
mineral tuzlar, issiqlik yetarli bo’lgan joylarda o ’simliklarda eng yuqori 
o’sishi kuzatiladi.
37

---

Shimoliy muz-okean qirg’oqlaridagi ekosistemalar mahsuldorligi 
20 s/ga, Qora dengizning Kavkaz tomon sohilida u 200s/ dan oshadi. 
O ’rta Osiyo cho’llarida esa mahsuldorlik 320 s / ga ni tashkil etadi.