Экология
грамм тупрокда миллиондан ортик, содца х,айвонлар ва ту-
бан усимликлар учрайди.
Тупрок, тугайдиган ва тикланадиган ресурсларга киради.
Тупрок, тарихий таркиб топган мураккаб, мустак,ил табиий
жисм булиб, узгарувчан динамик \осиладир. Ер юзи турли
к,обикдари
уртасидаги алокддорлик тупрок, орк,али амалга
ошади. Тупрок, табиий ландшафтларнинг асоси ^исоблана-
ди. Биосферада бажарадиган фаолиятига к,араб гупрок,ни
органик ^аёт занжирининг энг му\им халк,аси деб юритса
булади. Тупрокда у ёки бу микроэлементлар етишмаслиги
ёки ортик,чалиги организмларнингривожпаниши ва инсон-
нинг соглигига бевосита таъсир курсатади. Тупрок, касал-
лик таркдтадиган куплаб микроорганизмлар учун зарур хдёт
мух,ити х,исобланади.
Тупрокда сил, вабо, улат, ич-терлама,
бруцеллез ва
бошкд касалликларнинг цузгатувчилари булиши мумкин.
Биосферада тупрок,нинг энг му\им роли шундаки, барча
организмларнинг цолдикдари тупрокда парчаланади ва яна
минерал бирикмаларга айланади. Тупрок, кдтламисиз ер
юзида хдётни тасаввур \ам к,илиб булмайди.
Де^к,ончиликнинг юзага келиши билан тупрок,нинг ки-
шилар хдётидаги а^амияти кескин ошиб кетган. Инсон узи
учун зарур булган барча озик, ма\сулотлари ва
куплаб бо-
шк,а воситаларни бевосита ёки билвосита тупрокдан олади.
Ер юзидаги \озирги мавжуд тупрок, к,атлами жамият тарак,-
к,иёти натижасида кучли узгарган.
Инсонияттарихи давомида 2 млрд. гектардан ортик,унум-
дор тупрокди ерлар ярок,сиз х,олга келтирилган. Х,ар йили
сайёрамиздаги к,ишлок, хужалиги учун ярокди ерлар май-
дони шур босиши, емирилиши натижасида 5-7 млн.гек-
тарга камаймокда. Тупрокдарга инсон таъсирининг кучай-
иши
сугориладиган дех,к,ончилик ва чорвачиликнинг ри-
вожланиши билан ботик,. Сугориладиган (обикор) дех,-
к,ончилик Мовароуннахрда х,ам к,арийиб 5 минг йиллик та-
рихга эга.
Ер юзи тупрок, к,атламининг \озирги ^олати биринчи
навбатда кишилик жамиятининг фаолияти билан белгила-
нади. Инсон тупрокдарга ижобий ва салбий таъсир курса-
•чтади. Инсон тупрокдарнинг х;осилдорлигини ошириши,
ерларнинг х,олатини яхшилаши мумкин. Шунинг билан
бирга ша^ар курилиши, атроф-му^итнинг ифлосланиши,
агротехник тадбирларнинг талабга жавоб бермаслиги на-
тижасида тупрокдар бевосита йук, к,илиниши, ярок,сиз хрлга
келиши, емирилиши мумкин. Х,озирги кунда тупрокдар
майдонининг камайиши унинг тикланишидан минглаб
марта тезрок, амалга ошмокда.
■i Табиатда шамол ва сув таъсирида тупрокдарнинг еми
рилиши ёки эрозияси кузатилади. Инсон фаолияти нати-
жасида тезлашган сув ва
шамол эрозияси амалга ошади,
жарлар \осил булади.
Антропоген эрозия ту про к, ресурсларидан нотугри фой-
даланишнинг ок,ибати булиб, унинг асосий сабаблари урмон
ва тук,айларни к,ирк,иб юбориш, яйловларда чорва молла-
рини бок,иш нормасига амал к,илмаслик, дехкрнчилик
юритишнинг нотугри методларидан фойдаланиш ва бошк,-
алардир. Турли малумотларга кура \ар куни ер юзида эро
зия натижасида 3500 га унумдор тупрокди ерлар ишдан
чикдди.
Сув эрозияси купрок
t o f
олди ва тогли районлар-
да, шамол эрозияси текисликларда кузатилади. Чанг бурон-
лари натижасида бир неча соат ичида тупрок,нинг 25 сан-
тиметргача булган кдтламини шамол бутунлай учириб кет-
ганлиги х,ак,ида маълумотлар мавжуд.
Эрозия жараёнларининг олдини олиш ва унга кдрши
кураш учун куплаб чора-тадбирлар ишлаб чик,илган. Буларга
усимлик крпламини тиклаш, афотехник тадбирларни туфи
олиб бориш, яшил химоя кдлконларини бунёд к,илиш,
гидротехник тадбирларни режали утказиш ва бошкдлар
киради.
Сугориладиган де\к,ончилик районларида тупрокдарнинг
шурланиши асосий экологик муаммолардан х,исобланади.
Тупрокдарнинг шурланиши
сугоришни нотуфи олиб бор-
ганда ер ости сувлари сат\ининг кутарилиши натижасида
руй беради. Бирламчи ва иккиламчи шурланиш кузатилади.
Иккиламчи шурланишда сув каппилярлар оркдли кутари-
либ тузи тупрокда колади ёки ортик,ча сугориш натижаси
да ер ости сувлари эриган тузлар билан шурланади. Икки
ламчи шурланиш купрок зарар етказади. Тупрокдарнинг
шурланиши Осиё, Америка ва Африканинг купчилик мам-
лакатларида кузатилади. Шурланишнинг олдини олиш учун
зовурлар утказилади, ерларнинг шури ювилади. Тупрокдар
нинг ботцокданиши асосан намлик куп жойларда куза
тилади. Сув омборлари атрофида \ам ботк,окданган участ-
Do'stlaringiz bilan baham: