H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Adabiyotlar

1. 
   Axmedov K.S., Raximov X.R. Kolloid ximiya. - Toshkent.-O’zbekiston.-1992. 22-38 betlar.
   
2. 
   Фридрихсберг Д.А. Курс коллоидной химии-М.: - Химия. – 1984.-с. 61-75.
   
3. 
   Писаренко А.П., Поспелова К.А., Яковлев А.Г. Курс коллоидной химии. – М.: - Высщая школа. – 1969. –с. 28-33.
   
4. 
   Воюцкий С.С. Курс коллоидной химии. –М.: - Химия. – 1964. – с. 61-75.
   

VII -ma’ruza

KOLLOID ERITMALARNING OPTIK XOSSALARI

Reja

1. 
   Kolloid sistemalarning optik xossalari haqida umumiy ma’lumot.
   
2. 
   Kolloid sistemalarda nurning yoyilishi.
   
3. 
   Kolloid eritmalarning rangi.
   
4. 
   Kolloid sistemalarning optik tekshirish usullari.
   

Kolloid sistemalarning optik xossalari kolloid zarrachalarning xossalariga bog’liq. Shuning uchun kolloid sistemalarning optik xossalarini o’rganishda, ulardagi zarrachalarning o’lchamini, shaklini va tuzilishini bilish kerak.

Dispers sistemaga yorug’lik nuri tushganda, shu sistemada quyidagi hodisalar kuzatiladi:

1. 
   yorug’lik nuri sistemadan o’tadi;
   
2. 
   dispers fazaning zarrachalari yorug’lik nurini sindiradi;
   
3. 
   dispers fazaning zarrachalari yorug’lik nurini qaytaradi;
   
4. 
   dispers sistemaga tushgan yorug’lik nuri yoyiladi;
   
5. 
   dispers faza zarrachalari yorug’lik nurini yutadi, ya’ni adsorblaydi va yorug’lik energiyasi issiqlik energiyaga aylanadi.
   

Yorug’likning colloid sistemalarda tarqalishi, colloid eritmalarning rangi, yorug’likning kolloidlarga yutilishi, qutblangan yorug’lik tekisligining burilishi (aylanishi) hamda ul’tramikroskopik rentgenografik xossalari kolloidlarning optik xossalari qatoriga kiradi. Yorug’lik nurining sistemadan o’tishi rangsiz sistemalarga xos. Chin eritmalarga, gazlarga, shisha va kristallarga. Yorug’likni qaytarish va sindirish mikrogeterogen sistemalarda kuzatiladi. Kolloid dispers va dag’al dispers sistemalar yorug’lik nuri bilan yoritilganda, dispers faza zarrachalari tushayotgan yorug’lik nurni yoyib yuboradi.

Agar jismga tushayotgan nurning to’lqin uzunligi jism zarrachalarining o’lchamlariga qaraganda ancha kichik bo’lsa, yorug’lik jismdan qaytadi. Kolloid sistemalar yorug’lik nurlarni tarqatadilar.

Dispers sistemadan intensiv yorug’lik nuri o’tkazib, sistemaga yorug’lik nuri yo’nalishiga nisbatan biror burchak bilan qaraganida sistema ichida yorug’ konusni ko’ramiz. Bu hodisani avval M.Faradey (1857), so’ngra Tindal’ tekshirgan (1869). Shuning uchun bu hodisa Faradey-Tindal’ effekti deb ataladi.

Faradey-Tindal’ effektini ko’rish uchun to’rt qirrali shisha idishga (kyuvetaga) dispers sistema solinadi-da qora parda oldiga quyilib proyeksion fonar bilan yoritiladi (.-rasm).

.-rasm. Faradey-Tindal’ effekti

Bu tajribada yorug’ konus hosil bo’ladi; buning sababi shundaki, colloid zarrachalarga tushgan yorug’lik zarrachalar tomonidan yoyiladi, natijada har qaysi zarracha xuddi yorug’lik beruvchi nuqtadek bo’lib ko’rinadi. Mayda zarrachalarning yorug’likning yoyish hodisasi opalessensiya deyiladi. Chin eritmalarda, toza suyuqliklar aralashmasida yorug’lik nihoyatda kam yoyiladi va Faradey-Tindal’ effekti yuz bermaydi.

Ba’zan tashqi ko’rinishga qarab colloid eritmani chin eritmadan ajratib bo’lmaydi. Bunday hollarda sistemaning colloid yoki chin eritma ekanligini aniqlashda Faradey-Tindal’ effektidan foydalaniladi. Faradey-Tindal’ effektining intensivligi zolning disperslik darajasi ortishi bilan kuchayadi. Disperslik ma’lum darajaga borganda, maksimumga yetadi-da, so’ngra pasayadi.

Dag’al dispers sistemalarda muhit bilan zarracha chegarasida yorug’likning tartibiz qaytishi va betartib sinishi natijasida yorug’likning yoyilish hodisasi kuzatiladi. Lekin dag’al dispers sistemalarda to’lqin uzunliklari turlicha bo’lgan nurlar bir xilda tarqaladi. Agar sistemaga oq nur tushsa, sistemadan tarqalgan nur ham oq bo’ladi.Lekin colloid eritma zarrachalarining o’lchamlari yorug’likning to’lqin uzunligidan kichik bo’lganligi uchun difraksiya hodisasi, ya’ni yorug’lik zarrachani “o’rab o’tib”, o’z yo’nalishini o’zgartirish hodisasi vujudga keladi.

Yorug’likning intensivligi colloid zarrachalarning miqdori va o’lchamlariga bog’liq, undan tashqari yorug’lik nurining to’lqin uzunligiga ham bog’liq. Bu bog’liqni birinchi bo’lib ingliz fizigi Reley kuzatgan. Shunga asoslanib, Reley o’zining qonunini yaratdi. Reley qonuniga muvofiq colloid sistema orqali yorug’lik o’tganda difraksiya tufayli yoyilgan yorug’likning intensivligi colloid zarrachalarning soniga, zarracha hajmining kvadratiga to’g’ri proporsionaldir, ya’ni

0
I  I  K

  v ²



, (I)

Bunda I₀-yorituvchi nurning intensivligi, I-yoyilgan nurning intensivligi, K- proporsionallik koeffitsiyenti, v-sistemaning hajm birligidagi zarrachalarning soni, υ-zarrachaning hajmi, λ-tushayotgan nurning to’lqin uzunligi.

Demak, tushayotgan nurning intensivligi colloid zarrachalarning o’lchamiga nihoyatda bog’liq. Agar dispers faza moddasiningyorug’likni sindirish koeffitsiyenti dispersion muhitning yorug’likni sindirish koeffitsiyentiga teng bo’lsa, bunday sistemada Faradey-Tindal’ effekti kuzatilmaydi. Ikki faza moddalarining yorug’likni sindirish koeffitsiyentlari o’rtasidagi farq qancha katta bo’lsa, Faradey-Tindal’ effekti shuncha ravshan ko’rinadi.

Shuni ham aytib o’tish kerakki, Reley tenglamasini zarrachalarning o’lchamlari 40-70 nm dan katta bo’lmagan sistemalar uchungina qo’llash mumkin. Boshqacha aytganda, bu tenglama faqat colloid eritmalaruchun to’g’ri tenglama bo’lib, uni dag’al dispers sistemalarga tatbiq etib bo’lmaydi. To’lqin uzunliklari kichik bo’lgan binafsha va havo rang nurlar colloid sistemalarda yaxshi yoyiladi; ammo to’lqin uzunligi katta bo’lgan qizil nur yaxshi yoyilmaydi. Shuning uchun colloid eritma orqali oq nur o’tganda hosil bo’ladigan Faradey-Tindal’ konusi havo rang tusda bo’ladi.

Rangdor colloid eritmalarda, yon tomonidan nur berganda, kuzatiladigan opalessensiya hodisasi dixroizm deb ataladi. Masalan, zangori tusga ega bo’lgan oltin zoliga yon tomonidan yorug’lik beradigan bo’lsak, zol sariq-qizg’ish rangli bo’lib ko’rinadi.