Х. С. Асатуллаев, Б. О. Турсунов, М. А. Маманазаров к

VI-БОБ. КОРХОНАЛАРНИНГ АСОСИЙ ВОСИТАЛАРИ ВА 
НОМОДДИЙ АКТИВЛАРИДАН ОҚИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ 
СТРАТЕГИЯСИ 
Мазкур бобда корхоналар асосий капиталининг таркиби ва элемент-
лари, асосий воситаларнинг сифат белгилари, функциялари, асосий 
воситаларни баҳолаш усуллари ва уларни модернизациялаш йўллари, саноат 
корхоналарининг моддий ва номоддий активларидан самарали фойдаланиш 
йўналишлари билан боғлиқ масалалар тадқиқ этилган.
6.1. Корхоналарнинг асосий воситалари ҳақида тушунча ва унинг 
аҳамияти. 
6.2. Асосий воситалар таркиби, тузилиши ва динамикаси таҳлили. 
6.3. Асосий воситалар ҳаракати ва техник ҳолатини таҳлили. 
6.4. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланишни
таҳлили. 
6.5. Номоддий активлар тўғрисида тушунча, уларнинг гуруҳланиши 
ва таснифланиши. 
6.6. Корхоналарда номоддий активларни ҳисобга олиш вазифалари. 
6.1. Корхоналарнинг асосий воситалари ҳақида тушунча ва унинг 
аҳамияти 
Асосий воситалар деб моддий ишлаб чиқариш соҳасида ҳамда ноишлаб 
чиқариш соҳасида узоқ вақт мобайнида (бир йилдан ортиқ) ишлатиладиган, 
шунингдек ижарага бериш учун ҳам фойдаланиладиган моддий активлар ( 5-
сон БҲМА 7 банди)га айтилади.
Асосий воситалар корхонанинг ишлаб чиқариш жараёнида муҳим ўрин 
тутади, улар жамликда корхона таянадиган ишлаб чиқариш – техника
базасини ташкил этади ва корхонанинг ишлаб чиқариш қувватини баҳолаш 
мезони ҳисобланади.

---

135 
Асосий воситалар ва корхонанинг ишлаб чиқариш қувватларидан 
самарали фойдаланиш натижасида барча техника - иқтисодий кўрсаткич-
лардан юқори даражага эришилади, жумладан, маҳсулот ҳажми меҳнат 
унумдорлиги ўсиши туфайли ортади, унинг таннархи пасаяди. Экспорт 
ҳажмини ортиши, маҳсулотни рақобатбардошлиги корхонани замонавий 
илғор техника билан таъминланишига, инвестиция ҳажмига кўп жиҳатдан 
боғлиқ. 
Асосий воситаларни таҳлил этишда корхонанинг асосий воситалар 
билан таъминланиши, асосий воситалар ҳаракати, техник ҳолати, улардан 
унумли фойдаланиш кўрсаткичлари ва ишга солинмаган имкониятлари 
аниқланади.
Асосий воситалар таҳлили бир неча йўналишларда олиб борилади ва 
асосий воситаларни тузилиши, динамикаси, улардан ҳамда узоқ муддатли 
инвестициялардан самарали фойдаланиш кўрсаткичларига асосланган ҳолда 
таҳлил натижаларига кўра баҳо берилади.
Хўжалик юритувчи субъектларнинг асосий воситалар билан таъминла-
ниши ва улардан самарали фойдаланишини ўрганишдаги таҳлилнинг асосий 
вазифалари: 
- хўжалик юритувчи субъектларнинг асосий воситалар билан таъминла-
нишини аниқлаш ва унга баҳо бериш; 
- асосий воситалар таркиби, тузилишидаги ўзгаришларни аниқлаш; 
- асосий воситалар ҳаракатини ифодаловчи кўрсаткичларни ҳисоблаш ва 
ўзгариш сабабларини аниқлаш; 
- асосий воситалардан самарали фойдаланиш кўрсаткичларига омиллар 
таъсирини ҳисоблаш; 
- ишлаб чиқариш асосий фондларидан самарали фойдаланишни ошириш 
имкониятларини аниқлаш. 
Таҳлилнинг ахборот манбалари: 
- “Асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот” (3-сонли шакл); 
- “Бухгалтерия баланси” (1-сонли шакл); 

---

136 
- Асосий ишлаб чиқариш фондларини ишга туширилишига оид 
маълумот; 
- Ишлаб чиқариш қувватлари баланси; 
- Ишлаб чиқариш ускуналаридан фойдаланишига оид ҳисобот ва ҳ.к.