Х. С. Асатуллаев, Б. О. Турсунов, М. А. Маманазаров к

2 – расм. Корхона ишлаб чиқариш самарадорлиги кўрсаткичлари 
тизими 
Демак, корхона ўз фаолияти натижасида маълум миқдордаги фойдага 
эришган бўлса, хўжалик юритишнинг ушбу мулкчилик ва ташкилий-ҳуқуқий 
шакли ёки ушбу турдаги маҳсулот етиштириш самарали деган дастлабки 
хулосани чиқариш мумкин. 
Бунда самарадорликнинг қай даражада эканлигини рентабеллик 
кўрсаткичи ёрдамида тавсифланади. Рентабеллик даражаси (Р) олинган 
фойданинг (Ф) маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун қилинган харажатлар 
йиғиндисига (тўла таннарх - Т
т
) нисбатан топилади: 
Р = Ф/Т
т

100; Р = Ф/Т
т
. 
Ушбу формулалар ишлаб чиқаришнинг рентабеллик даражасини фоиз 
ҳисобида ҳамда ишлаб чиқаришга киритилган ва фойдаланилган капитал 
бирлигига тўғри келадиган соф фойданинг мутлақ катталигини аниқлаш 
имконини беради. Ҳозирги пайтда фонд рентабеллигини аниқлаш кенг тус 
олган. Агар касрнинг махражида тўла таннарх (Т
т
) ўрнига асосий ишлаб 
чиқариш фондлари (Ф
ас
) ва айланма фондлар (Ф
ай
) нинг ўртача йиллик 
қийматини қўядиган бўлсак, у ҳолда олинган натижа ушбу турдаги 
Корхона маркетинг фаолияти 
кўрсаткичлари 
Корхонанинг ишлаб чиқариш 
фаолияти самарадорлиги 
кўрсаткичлари 
- бозорни ўрганиш; 
- сотиш; 
- ассортимент ва 
муносабатлар. 
- капитал қўйилмалар; 
- инвестициянинг 
молиявий кўрсаткичи. 
Маблағларни инвестициялаш 
самарадорлиги кўрсаткичлари 
- мулкдан фойдаланиш; 
- ликвидлик; 
- ўз ва қарз капитали. 
Корхона фаолиятининг 
молиявий кўрсаткичлари 
- ресурслардан фойдаланиш; 
- харажатлар; 
- фаолият натижалари. 

---

345 
ресурсларнинг фойдаланиш самарадорлиги даражасини (Рф) кўрсатади.
Р
ф
= Ф / (Ф
ас
+Ф
ай
) 

100; Р
ф
= Ф / (Ф
ас
+Ф
ай
). 
Акциядорлик капиталидан фойдаланиш самарадорлигини (Р
ак
) аниқлаш 
учун юқорида келтирилган формуладаги каср махражига корхонанинг 
акциядорлик капитали суммасини (К
а
) қўйиш лозим бўлади. У ҳолда 
формуланинг кўриниши қуйидагича бўлади: 
Р
ак
= Ф / К
а

100; Р
ак
= Ф / К. 
Тармоқда сотилган маҳсулот ҳажмидан олинган соф фойданинг (Ф
т
) ёки 
муайян турдаги маҳсулотни сотишдан олинган соф фойдани (Ф
м
) шу фойда 
массасини олишни таъминлаган тармоқда ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 
тўла таннархи (Т
тм
) ёки муайян маҳсулотнинг тўла таннархига (Т
м
) нисбати 
тармоқлар бўйича рентабеллик даражасини (Р
т
) ёки алоҳида олинган товар 
қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ёхуд қайта ишлаш саноати маҳсулотини ишлаб 
чиқариш рентабеллиги даражасини (Р
м
) аниқлаш имконини беради: 
Р
т
= Ф
т
/ Т
тм

100; Р
м
= Ф
м
/ Т
м

100. 
Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш учун сарфланган капитал 
бирлигига тўғри келадиган фойда массасини аниқлаш учун қуйидаги 
формуладан фойдаланиш мумкин: 
Р
т
= Ф
т
/ Т
тм
; Р
м
= Ф
м
/ Т
м
. 
Биринчи ҳолатдаги катталикларнинг нисбати ушбу тармоқдаги ишлаб 
чиқариш харажатларининг 1 сўмига тўғри келадиган фойдани, иккинчи 
ҳолатда эса муайян маҳсулотни ишлаб чиқаришга қилинган капитал 
бирлигига тўғри келадиган фойда суммасини аниқлаш мумкин бўлади. 
Юқоридаги формулалар ёрдамида ҳисобланган қишлоқ хўжалиги 
корхонаси рентабеллиги даражаси самарадорликни иқтисодий нуқтаи 
назардан тавсифлашга имкон беради. Бу биз аввалги параграфларда 
таъкидлаган фикримизга тўғри келади. Яъни корхона ишлаб чиқариш 
самарадорлигининг ижтимоий, технологик ёки экологик жиҳатлари асосида 
унинг иқтисодий таркиби ётади. Корхона ишлаб чиқаришининг самарадор-
лик кўрсаткичи унинг иқтисодий таркибини аниқлаш нуқтаи назарига кўра 

---

346 
фаолиятдан олинган иқтисодий самара ва уни олиш учун сарфланган 
харажатни солиштириш орқали аниқланадиган нисбий катталикдир. Шу 
боис, умумлаштирувчи кўрсаткич сифатида рентабеллик даражаси
кўрсаткичидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Рентабеллик кўрсаткичлари 
жорий ва стратегик қарор қилиш учун жуда муҳимдир. Чунки уларни таҳлил 
қилиш жараёнида молия-хўжалик фаолиятининг даромадлилик ёки 
зарарлилик даражаси намоён бўлади. Шунга асосланган ҳолда корхонани 
ташкил этишнинг самарадорлигини ошириш бўйича тегишли тадбирларни 
ишлаб чиқиш мумкин. Бу, ўз навбатида, ўтиш даври шароитида корхонанинг 
молиявий ҳолатини барқарорлаштиришга имконини беради. Шундан келиб 
чиқиб, ҳар бир корхонаси иқтисодий ўсишнинг сифат кўрсаткичларидан тўла 
ва унумли фойдаланиши лозим. Бундан ташқари, харидорбоп маҳсулот 
ишлаб чиқаришга йўналтирилган ҳамда ҳар томонлама ривожланган ишлаб 
чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатларига эга юқори самарали 
ташкил этилган иқтисодиётга ўтишга эришиш лозим. 
Моддий-техник таъминот корхона ишлаб чиқаришининг энг муҳим 
вазифаларидан бири ҳисобланади. Корхона корхоналари, қайта ишловчи, 
ижара жамоалари ва кооператив бирлашмалари буюртмалар асосида 
давлатдан унинг тегишли тизимлари орқали моддий-техник ресурсларни 
олиш имконига эга бўлиши лозим. Бунинг учун моддий-техник таъминот 
хизмати мустақил, хўжалик ҳисобида бўлиши зарур. Тадқиқотлар шуни 
кўрсатмоқдаги, бир кооператив таркибида таъмирлаш-техника корхонаси 
билан моддий-техник таъминотнинг биргаликда иш юритиши мақсадга 
мувофиқ эмас. Корхоналарда хўжалик юритишни модернизациялашда ишлаб 
чиқаришга ички ва хорижий инвестициялар йўналтирилиши ва жалб 
қилинишининг аҳамияти катта. Корхонани барқарор ривожлантириш, 
экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқариш, аҳоли турмуш даражасини янада 
кўтариш мақсадида корхоналарга инвестицияларни жалб қилиш долзарб ва 
устувор вазифалардан бири бўлиб қолмоқда.
Минтақа миқёсида корхона ишлаб чиқариши самарадорлигини ошириш 

---

347 
кўп жиҳатдан корхона ишлаб чиқаришини техника билан таъминланганлик 
даражасига боғлиқ. Корхонага етказиб берилаётган техниканинг сони 
жамғармага бюджетдан ажратилаётган маблағнинг миқдори билан чекланади 
ва бу йўналишда тижорат банклари маблағларини жалб қилиш имкониятлари 
тўла ишга солинмайди.