Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

51 
-расм. 
Ҳарорат 
ва 
газ 
тезлигининг 
жараѐн 
умумий 
тезлигига таъсири 
u: 
4
3
2
1







52 – расм. Идеал режимда иккала 
фазанинг таъсирлашув ва харакат 
кўринишлари:
а,б,в-иккала фаза идеал 
сиқиб чиқариш режимида; а-қарама-қарши 
оқим; б- бир томонлама оқим; в- кесишган 
оқим; г,д-биринчи фаза идеал сиқиб чиқариш 
режимида, иккинчиси- тўлиқ аралаштириш 
режимида; е- иккала фаза тўлиқ аралаштириш 
режимида,
Гетероген жараѐнларни ҳисоблашда, моделлашда мувозанатга яқинлашиш 
кўрсаткичи мувозанат критерияси билан баҳоланади; 
)
1
(
1
амал
Х
Ра


мув
амал
амал
С
С
Х

(5.1)
 
бу ерда: 
амал
Х
- масса узатиш қайтар реакцияларда амалий маҳсулот чиқиши; 

мув
амал
С
C
,
амалдаги ва мувозанат ҳолатдаги компонентлар концентрацияси. 
Гетероген жараѐн тезлиги маҳсулотнинг асосий миқдори ѐки жараѐн тезлиги 
коэффициенти билан ҳарактерланади. Маҳсулотнинг асосий (хақиқий) миқдори 
бир қанча сабабларга боғлиқ: 
а) кимѐвий реакция тезлигига; 
б) модда алмашинув тезлигига; 
в) аппарат ўлчовига. 

---

118 
Кимѐвий реакция билан боғлиқ бўлган гетероген жараѐнлар уч хил бўлиши 
мумкин: 
1.Реакция сиртлар ажралиши фазасида бориши мумкин (Қ – С, Қ – Г, Г – С, ); 
2.Реакция бирор фаза хажмида, бошқа фазадан модда ўтгандан кейин бориши
мумкин (Г – С, С – С, К – С ва бошқа); 
3.Реакция янги пайдо бўлган фазада бориши мумкин; 
Умумий ҳолда гетероген жараѐн тезлиги ушбу тенглама билан ифодаланади; 
C
kF
d
dG





C
F
k



(5.2) 
Муҳитга қараб (Қ – Г, Г – С) ҳаракатдаги куч (С), F – тўқнашиш сирти 
характери ўзгаради. С ни кўпайтириш реакцияга кирувчи моддалар 
концентрациясини ошириш билан амалга оширилади. 

Фазалар орасидаги сиртини кўпатириш, аппаратни 

такомиллаштириш орқали эришилади ҳамда суюқлик 
ҳаракати шароитини ўзгартириб эришиш мумкин. 
Константани кўпайтириш учун таъсир қилувчи фазалар 
ҳаракатини ошириш, ҳамда ҳароратни оптимал қийматига 
ошириб эришилади. Катализатор қўллаб ҳам ошириш 
мумкин. Реакция тезлиги реакцияга кирувчи фазаларнинг 
аралашиш ҳарактерига ҳам боғлиқ.
Икки фазали гетероген системаларда, ҳар бир фаза
идеал шароитда аралаштирилаѐтган бўлиши мумкин-
идеал сиқиб чиқариш ва тўлиқ аралаштириш. 
Реакцияга кирувчи моддаларнинг ҳаракат йўналиши
ҳар хил бўлиши мумкин. Реакцияга киришувчи 
моддалар идеал сиқиб чиқариш режимида бир 
томонлама (параллел), қарама – қарши(антипараллел) 
ва бир – бири билан кесишган ҳолда ҳаракат қилиши 
мумкин.