Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

р*
А
, р*
В
, 
ва
 
р*
D
 
орқали белгиласак, у ҳолда дастлабки моддаларнинг стехиометрик нисбатида 
тоза газли аралашмада мувозанат ҳолатда ѐзиш мумкин: 
*
D
*
B
*
A
p
p
p
P



(2.10.) 
бу ерда 
р
– умумий босим. (2.8.) тенгламага мувофиқ 
P
/
p
G
/
G
x
*
D
M
D
p


(2.11.) 
p
*
B
*
A
x
1
P
p
P
p



ва 
2
x
1
P
p
P
p
p
*
B
*
D



(2.12.) 
мувозанат константаси (2.5.) га мувофиқ
*
B
*
A
*
D
p
p
/
p
K

(2.13.) 
(2.11.) ва (2.12.) формуладаги парциал босимларни (1.13.) га қўямиз ва қуйидаги 
тенгламани ҳосил қиламиз: 


P
x
1
x
4
p
2
x
1
P
x
K
2
p
p
2
2
p
p







 

(2.14.) 
A + B → 2D модель реакциялар учун, масалан, водород хлорид, азот оксиди 
димери оксидланиши N
2
O
2
+ O
2 
→ 2NO
2
учун тенгламани қуйидагича ѐзиш 
мумкин: 
P
p
x
D
p


, 
P
p
2
x
1
A
p



, 
P
p
2
x
1
B
p



, 
2
p
2
p
2
2
p
2
2
p
B
A
2
D
)
x
1
(
x
4
P
2
x
1
P
x
p
p
)
p
(
K







 





(2.15.) 
Шу тариқа исталган қайтар реакциялар учун 
х
м
ва 
К 
боғлиқлик 
тенгламасини ҳосил қилиш мумкин. (2.14.) ва (2.15.) тенгламани 
х
м
га нисбатан 
ечиб, Ле Шателье принципига мувофиқ аниқлаш мумкин, биринчи ҳолатда босим 
ошиши билан чиқиш ҳам ошади, иккинчи ҳолатда у босимга боғлиқ эмас.
Қоидага кўра жараѐннинг моддий балансини тузиш учун керак бўладиган ва
маҳсулотларнинг фақат миқдорий нисбатини ифодалайдиган кимѐвий реакциялар 

---

48 
тенгламасидаги стехиометрик коэффициентларни бошқариш мумкин эмас. 
Жараѐннинг ҳақиқий механизмини очиб бериш учун унинг энг секин борадиган 
босқичи ва реакция тартибини аниқлаш керак. Яна (2.2.) ва (2.3.) тенгламаларда 
даража кўрсаткичи ѐзилган бўлиши керак. Масалан, 
2NO + O
2 
↔ 2NO
2
(а) 
Бу реакцияда тўғри оксидланиш жараѐнининг тезлигини учинчи тартибли 
тенглама каби ѐзиш мумкин, яъни даража кўрсаткичи 3 га тенг.
2
O
2
NO
2
C
C
k
u


(2.16.)
бу ерда: 
С
NO
ва 
2
O
C
- аралашмада азот оксидининг концентрациялари.
(а) реакциянинг мувозанат константаси қуйидагича ѐзилади: 








2
2
O
2
NO
2
NO
n
B
m
A
p
D
C
)
C
(
)
C
(
)
C
(
)
G
(
)
C
(
K
(2.17.) 
Амалда эса жараѐн иккита кетма-кет келувчи реакциядан иборат: 
2NO↔N
2
O
2 
(б)
N
2
O
2
+ O
2
→2NO
2 
(в)
Уларнинг ҳар бири иккинчи тартибли тезлик тенгламаси билан 
ифодаланади, жараѐннинг умумий тезлиги ҳам иккинчи тартибли тенглама каби 
ѐзилади. Ишлаб чиқаришда бутун жараѐннинг мувозанати (2.17.) формула билан 
эмас, қуйидаги формула билан характерланади: 
2
NO
O
N
)
C
(
C
K
2
2



(2.18.)
Каталитик жараѐнлар учун реакция тартиби деярли ҳар доим уларнинг 
кимѐвий тенгламаси бўйича стехиометриясидан паст бўлади. Масалан, 
олтингугурт (II) оксидининг нокаталитик оксидланишида 2SO
2
+ O
2
= 2SO
3
реакция тартиби п=3, унинг каталитик оксидланишида эса катализатор
активлигига қараб реакция тартиби 
п
катализатор активлиги ошиши билан 
камаяди. Г.К. Боресков маълумотларига кўра активлиги паст бўлган темир оксиди 
катализаторининг n=2,5; активроқ ванадийли катализатор учун n=1,8 ва энг актив 
платинали катализатор учун n=1бўлади. Фақат катализаторлар мувозанат 

---

49 
ҳолатига таъсир қилмайди ва каталитик жараѐннинг мувозанат константаси 
гомоген нокаталитик реакциясининг стехиометриясига мос келади. Шунинг учун 




2
2
3
O
2
SO
2
SO
C
)
C
(
)
C
(
K
(2.19.) 
Агар реакция мураккаб бўлмаса, кимѐвий реакциянинг коэффициентлари 
реакция тартибига мувофиқ бўлади. Модел реакция учун 
mA + nB ↔ pD 
С
В
→ 1 да (моляр нисбатда) кинетик тенгламасини қуйидагича ѐзиш ва 
қабул қилиш мақсадга мувофиқ: 
p
D
m
A
C
k
u
C
k
u
2
2
'
1
1
,




(2.20.) 
m
A
p
D
2
'
1
)
C
(
)
C
(
k
k
K




(2.21.) 
Бу йўл билан гидролиз, гидратация, кристаллогидратлар ҳосил бўлиш 
жараѐнлари тезлик ва мувозанат константаси аниқланади. Агар реакция суюқ 
фазада кетса, лекин реагентлардан бири кам эрувчан ва суюқ қаттиқ фазада 
сақланса, у ҳолда унинг сарфланиши ҳисобига эриш содир бўлади, суюқликда 
кам эрийдиган модда концентрацияси амалда доимий бўлиб қолади. Масалан, 
саноатда қўлланиладиган содали эритмани оҳакли усул билан каустификациялаш. 
Реакция қуйидагича кетади: 
Na
2
CO
3
+Ca(OH)
2
↔CaCO
3
+2NaOH 
Жараѐн 80
0
С ҳарорат атрофида ва арзонроқ реагент –мўл миқдордаги оҳак 
иштирокида олиб борилади. Оҳак оҳакли сут кўринишида бўлади. Расмий 
кинетик тенгламага биноан қуйидаги формула орқали суюқ фазадаги мувозанат 
константасини аниқлаш мумкин: 














3
2
2
2
3
CO
Na
CaOH
NaOH
CaCO
K
(2.22.) 
Бироқ Na
2
CO
3
ва NaOH концентрациялари кучли ўзгариши ва эритмада 
СaCO
3
ва Сa(OH)
2
концентрацияларининг кам ўзгаришини ҳисобга олиб айни 
ҳарорат учун реакция мувозанат константаси 

---

50 







3
2
2
'
CO
Na
NaOH
K
бу ерда 




const
CaCO
)
OH
(
Ca
K
K
3
2
'




(2.23.) 
Шунингдек газ-қаттиқ системада 
К
ни аниқлаш формулалари соддалашади. 
К
ни ҳисоблаш учун техник маълумотномалардан ва физик кимѐ 
қўлланмаларидаги стандарт жадваллардан кўп фойдаланилади. Уларда одатда 
стандарт ҳолатда, яъни 25
0
С ва 10
5
Па (1 атм.) да иссиқлик ҳосил қилиш 
(иссиқлик сақлашнинг ўзгариши) 
q
p
ѐки 
∆Н
(Ж/моль), изобар-изотермик 
потенциаллар ҳосил бўлиши 
∆Z
ва абсолют энтропия 
S
келтирилган бўлади. 
RT
3
,
2
Z
K
lg
P



(2.24.) 
Шунингдек, 2,3R = 19,1, ∆Z = ∆N – T∆S , у ҳолда 
T
1
,
19
)
H
S
T
(
K
lg
p




(2.25.) 
Фақат (2.24.) ва (2.25.) формулаларни ҳисоблаш учун жараѐн механизмини 
аниқлаш керак, яъни реакциянинг йиғинди эмас, ҳақиқий тенгламасини аниқлаш 
керак. Мувозанат константаси 
К
нинг ҳароратга боғлиқлиги изобар тенгламаси 
орқали ифодаланади: 
2
p
p
RT
q
dT
K
ln
d

(2.26.) 
Бундан Т
1
ҳароратда ва маълум 
К
р1
да Т
2
ҳароратдаги номаълум мувозанат 
константаси 
К
р2
ни аниқлаш мумкин ва доимий босимда реакциянинг иссиқлик 
эффекти маълум бўлса, тенглик қуйидагича ѐзилади: 








2
1
p
p
p
T
1
T
1
R
3
,
2
q
K
K
lg
1
2
(2.27.) 
бу ерда R = 8,32 Ж/(моль*К) – универсал газ доимийси. Унинг қийматини 
(1.27.) га қўйиб қуйидагини ҳосил қиламиз: 

---

51 
2
1
1
2
p
p
p
T
T
1
,
19
)
T
T
(
q
K
K
lg
2
1


(2.28.) 
(2.27.) ва (2.28.) тенгламалари 
q
p 
нинг доимий қийматида (1.26.) тенгламани 
интеграллашдан ҳосил бўлган. Ҳароратлар ўзгариши сезиларли равишда бўлганда 
К ни ҳисоблаш учун қуйидаги тенглама қўлланади:
1
2
1
0
0
p
p
K
T
R
8
,
13
a
T
R
6
,
4
a
T
lg
R
a
RT
3
,
2
q
K
lg
2








(2.29.) 
бу ерда: ∆α
0
, ∆α
1
, ∆α
2
– Нернстнинг иссиқлик тенгламасидаги 
коэффициентлар; бу қийматлар жадваллардан олинади. ∆α
i
коэффициентнинг 
қиймати техник ҳисоблаш учун кам бўлганлиги сабабли, кўпинча 
соддалаштирилган формулалар қўлланилади: 
1
p
K
T
a
K
lg


(2.30.) 
бу ерда: 
а
= ±
q
0
p
/ 2,3R («+»экзотермик реакциялар учун, «–» эндотермик 
реакциялар учун). 
Маҳсулотнинг 
мувозанатли 
чиқишини 
аниқлайдиган 
гетероген 
жараѐнлардаги мувозанат ҳарорат, босим ва ўзаро таъсирлашувчи моддалар 
концентрациясига боғлиқ бўлади. Гетероген системаларда ҳар қайси фазада 
кимѐвий мувозанат константаси (2.5. – 2.30.) формулаларидан топилади. Фазалар 
аро мувозанат эса моддалар тақсимланиши қонуни ва фазалар қоидаси асосида 
аниқланади.