Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

4- §. Аммиак синтезининг физика-кимѐвий характеристикаси 
Сизга маълумки, 
азот ва водороддан аммиак олиш учун кўп олимларнинг зўр 
бериб қилган ҳаракатлари гарчи ўша вақтларда маълум усуллар - қиздириш, 
электр разрядлари, катализаторлар, босимнинг ортиши каби барча маълум 
усуллар кўлланилганда ҳам муваффақият қозонмади. Аммо қайтар реакция, 
аммиакнинг ажралиши 1813 йилдаѐқ кашф этилган эди. Аммиак атмосфера 
босимида темир иштирокида қиздирилганда парчаланган, кейинроқ яна битта 
муҳим кузатиш қилинган: юқорида кўрсатилган шароитларда парчаланиш 
реакцияси узоқ давом эттирилганда ҳам озроқ миқдор аммиак газлар 
аралашмасида қолган. Ана шу келтирилган маълумотлар асосида аммиак синтез 
қилиш реакцияси ҳақида қандай хулосаларга келиш мумкин? Аммиак синтези
– 
қайтар реакция: мувозанат атмосфера босимида ва юқори ҳароратда деярли 
бутунлай азот ва кислород томонига силжиган. Реакция каталитикдир, бунда 
металл ҳолидаги темир катализатор ролини ўйнайди. Сизга мактаб кимѐ 
тажрибасидан ҳам маълумки, аммиак бундай шароитларда ҳосил бўлади, аммо 
жуда оз ҳосил бўлади. Мувозанатни аммиак ҳосил бўлиш томонига силжитиш 
учун ҳарорат билан босимни қандай ўзгартириш кераклигини кўрсатинг; 
N
2 
+ 3Н
2

2N
3
+ Q 
Аммиак синтез қилиш шароитларини ахтариш деярли бутунлай XIX аср 
мобайнида эмпирик характерда эди. Фақат XX асрнинг биринчи ўн 
йиллигидагина физик-химиклар А.Ле Шателье, В.Нерст ва Ф.Габерлар кимѐвий 
мувозанат ҳамда кимѐвий кинетика ҳақидаги таълимотлар ѐрдамида аммиакнинг 
азот ва водород билан мувозанатини ҳам назарий ҳам тажрибада ҳар томонлама 
текширдилар. Синтез кинетикаси ҳам ўрганилди. Бу олимларнинг ишлари бундан 
олдинги текширишлар саноатда аммиак синтез қилиш мумкин эмаслиги ҳақидаги 
пессимистик хулосаларга олиб келганлигининг сабабларини тушутириб берди. 
Жадвалда ана шу тадқиқотчилар топган ва кейинги ишлар билан аниқланган 
мувозанат ҳакидаги маълумотлар келтирилган.