Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

m
A
D
B
C
k
k
1
2
1




(3.53) 
Тенгламадан кўриниб турибдики, В маҳсулот бўйича селективликка эришиш учун 
С
А 
қиймати кичик бўлиши керак. Бунинг учун оқимли тўлиқ аралаштирувчи 
реакторлар (ОТАР) қўлланилади. Яна С
А 
нинг қийматини камайтириш учун 
реакторга кираѐтган оқимга инерт моддалар қўшиб киритилади. Ёки рецикл 
система қўлланади, яъни чиқаѐтган реагентларнинг бир қисми қайтадан реакторга 
кираѐтган оқимга қўшиб киритилади. Газ системаларда эса босим камайтирилади. 
Энди n
1
= n
2 
ҳолат бўлса, унда (3.52) тенглама қуйидаги кўринишга келади.
2
1
k
k
D
B



(3.54)
(3.54) тенгламадан кўриниб турибдики, асосий ва қўшимча маҳсулотлар 
тақсимланиши реактор моделига боғлиқ бўлмас экан. Селективликка моддалар 
концентрациясидан ташқари ҳарорат ҳам реактор модели орқали боғлиқ бўлади. 
Чунки ТАР доимо изотермик режимда ишлайди, сиқиб чиқарувчи реакторлар эса 

---

98 
адиабатик ѐки политермик режимда ишлайди. 
Кинетик областда 
ҳароратнинг таъсири Аррениус тенгламаси орқали 
ифодаланади:
RT
E
RT
E
E
RT
E
RT
E
e
k
k
e
k
k
e
k
e
k
k
k
/
''
0
'
0
/
)
(
''
0
'
0
/
''
0
/
'
0
2
1
2
1
2
1









(3.55) 
бу ерда: k
1
0
, k
2
0
– предэкспоненциаль кўпайтирувчилар; 
Е
1
ва Е
2
– асосий ва қўшимча реакцияларнинг активланиш энергияси. 
В асосий реакция 
Агар А
Д қўшимча реакция 
ва Е
1 

Е
2
бўлса у ҳолда, паст ҳароратда қўшимча реакция тезлиги асосий 
реакция тезлигидан катта бўлади. Шунинг учун паст ҳароратда В маҳсулот 
бўйича селективлик юқори бўлмайди. Селективликни ва реакция тезлигини 
ошириш учун ҳароратни кўтариш керак.
Агар Е
1
< Е
2
бўлса, у ҳолда паст ҳароратда В маҳсулот бўйича селективлик ва 
асосий реакция тезлиги юқори бўлади. Ҳароратнинг оширилиши Е
1
< Е
2 
да 
мақсадга мувофиқ эмас. 
Юқоридагилар шуни кўрсатадики, асосий ва қўшимча реакцияларнинг 
активланиш энергиялари нисбати S ва ҳароратга турлича боғлиқ бўлади. 
Нисбатни ўзгартириш учун танланган катализаторларни қўллаш мумкин. Улар 
асосий реакция тезлигини тезлаштириб қўшимча реакцияни ингибирлайдилар. 
Шу йўл билан паст ҳароратда юқори қийматда асосий маҳсулотни олиш мумкин.
Кетма – кет кетувчи реакциялар селективлиги ҳам реакция тезлигининг 
нисбатларига боғлиқ бўлади. Масалан, реакция ҳажм ўзгармасдан А →
k1
В →
k2
D кетсин. k
1
ва k
2 
– реакциянинг тезлик константалари. 
Бу жараѐннинг кинетик тенгламаси қуйидагича ифодаланади: 
A
A
A
C
k
d
C
1






(3.56) 

---

99 
B
A
B
B
C
k
C
k
d
dC
2
1





(3.57)
B
D
B
C
k
d
dC
2




(3.58) 
Агар В ҳосил бўлиш реакциясини асосий реакция деб олсак, у ҳолда 
селективлик қуйидагича топилади:
1
2
1
2
2
1






B
A
B
B
A
D
B
D
B
C
C
k
k
C
k
C
k
C
k
dC
dC


(3.59) 
(3.59) тенгламасидан кўриниб турибдики, С
А
концентрация ва k
1
/ k
2 
нисбат 
қиймати қанчалик юқори бўлса, шунчалик S
B
ҳам катта бўлади. Бундай 
жараѐнлар учун ИСР ва даврий ишловчи ТАР қўлланади. 
36 – расмда селективликнинг k
1
/ k
2
га боғлиқлиги ифодаланган. 
Агар иккинчи реакциянинг k
2 
тезлик 
константаси биринчи реакциянинг k
1
тезлик 
константасидан анча катта бўлса, (k
1
>> k
2
), у 
ҳолда юқори селективликка кичик айланиш 
даражасида эришиш мумкин. Айланиш даражаси 
ошиши билан S
B
кескин камайиб кетади. Бундай 
жараѐнлар учун юқори селективликка эришиш 
учун циклик схемадан фойдаланиш керак. 
Масалан, метанол 
ѐки 
аммиак 
синтезида 
маҳсулотлар реактордан бир марта ўтганда 
айланиш даражаси жуда кичик бўлади (х = 4%, x = 
14%). Жараѐн циклик ҳолатга ўтказилганда 
реакцияга киришмаган маҳсулотлар қайтадан бошланғич оқимга қўшиб реакторга 
киритилади. Агар k
1

k
2
ҳолат бўлса, унда бир вақтнинг ўзида циклсиз юқори 
селективлик ва айланиш даражасига эришиш мумкин. Маҳсулот чиқиши (X) ва 
селективлик (S) реактор моделига боғлиқ. ИСР нинг элементар хажми учун (dv)