Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

12-§. Маҳсулотларнинг амалий ҳосил бўлиш миқдорини ҳисоблаш. 
 
Маҳсулотнинг амалий чиқими ҳақидаги маълумотларнинг аҳамияти уни 
диққат билан аниқлашни тақозо этади.
Энг аввало хом ашѐнинг таркибини: ундаги асосий модда миқдорини 
(масалан, олтингугурт колчедани таркибидаги темир (П)-сульфид миқдори), 
қўшилмаларнинг таркиби ва миқдорини билиш керак. Хом ашѐнинг таркиби 
ўзгариб турадиган бўлгани сабабли (стандарт томонидан белгиланган 
чегараларда) ҳар гуруҳ хом ашѐ ҳақида маълумотлар керак. Кейинчалик ишлаб 
чиқаришнинг ҳар қайси босқичида моддаларнинг ўзгаришини кузатиб бориш 
лозим. Бунинг учун барча оралиқ маҳсулотлар кимѐвий тахлил қилиб турилади. 
Масалан, олтингугурт колчеданидан сульфат кислота ишлаб чиқаришда печ гази, 
қурум, газдан ажраладиган чанг, контакт аппаратига кираѐтган ва ундан 
чиқаѐтган газлар аралашмаси, шунингдек маҳсулотлар тахлил қилинади. Бундан 
ташқари, вақт бирлиги ичида системадан ўтадиган газларнинг ҳажми аниқланади. 
Хом ашѐ, ярим маҳсулот ва маҳсулотларни тахлил қилиш, уларнинг миқдори 
ҳамда бошқа маълумотлар асосида моддий баланс тузилади, у жараѐн давомида 
модданинг массасида содир бўладиган барча миқдорий ўзгаришларни ифода 
этади. Баланснинг кириш қисмига қайта ишлаш учун келтирилган барча 
моддаларнинг массаси киради; сарф қилиш қисмига — барча ҳосил бўладиган 
моддаларнинг массаси киради. Маҳсулотнинг ѐки хом ашѐнинг масса бирлигига 
нисбатан моддий баланс тузилади. Моддий баланс асосида маҳсулотнинг амалий 
олиниш миқдори назарийга нисбатан процентларда ѐки 1 т хом ашѐга кўра 
тонналарда ҳисобланади. Мисол учун корхона маълумотларига кўра 1 соат

---

30 
давомида колчедан куйдиришнинг моддий балансини кўриб чиқамиз: 
2-жадвал 
Моддалар 
Кирим, кг 
ҳисобида 
Моддалар 
Чиқим, кг 
ҳисобида 
Колчедан 
18768 
Олтингугурт (IV)-оксид 
15337 
Колчедан 
намлиги 
1198 
Олтингугурт (VI)- оксид 
129 
Қуруқ ҳаво 
49400 
Кислород 
1063 
Ҳаво намлиги 
358 
Азот 
37600 
Сув буғи 
1556 
Қурум 
14038 
Жами 
69724 
Жами 
69724