Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

Э С Л А Т М А
. Кўпчилик талабалар шу хил масалаларни ечишдан олдин хом 
ашѐдан то тайѐр маҳсулот ҳосил бўлгунича содир бўлган барча реакцияларнинг 
тенгламаларини ѐзадилар. Сиз, тенглама тузмасдан ҳамда қандай реакциялар 
ѐрдамида колчедандан сульфат кислота ҳосил бўлишига эътибор бермасдан 
масалани ечинг. 
Ишлаб чиқариш корхоналарида маҳсулот стехиометрик миқдорда эмас, балки 
кам хосил қилинади. У амалий миқдор дейилади ва кўпинча уни кимѐвий 
реакциялар тенгламаси бўйича ҳосил бўладиган маҳсулот микдорига нисбатан 
процентларда ҳисобланади. Агар олтингугург (IV) - оксиднинг олтингугурт 

---

28 
колчеданидан ҳосил бўлиши 98% га, олтингугурт (VI)- оксиднииг олтингугурт 
(IV) – оксиддан ҳосил бўлиши — 99% га ва сульфат кислотанинг ҳосил бўлиши 
— 99 % га тенг бўлса, таркибида 45% олтингугурт бўлган 1 т олтингугурт 
колчеданидан қанча миқдор 100% ли сульфат кислота олиш мумкинлигини 
ҳисобланг. Бундан олдинги масалани ечганда олинган маълумотлардан ва 
юқорида келтирилган маслаҳатлардан фойдаланинг. 
Агар сиз хом ашѐнинг қазиб олиниш жойидан ѐки унинг ишлаб чиқаришгача 
ва ундан тайѐр маҳсулотлар сақланадиган омборларгача бўлган жараѐнини 
кузатсангиз ишлаб чиқаришнинг технологик схемасини кўз ўнгингизга 
келтирасиз ва сизда юкни машинага ортишда, машинадан туширишда, ташишда 
аппаратлар ва машиналарнинг пухта эмаслиги, натижасида материалларнинг 
маълум бир қисми йўқолади деган фикр пайдо бўлади, албатта. Бу камчиликлар 
ҳақиқатда мавжуд, аммо уларни йўқотиш усуллари ҳам аниқ — транспорт ва 
реакцион 
аппаратларни 
герметизациялаш, 
юклаш-тушириш 
ишларини 
механизациялаш ва ҳоказо. Кимѐвий реакциялар асосида стехиометрик миқдорда 
маҳсулот ҳосил бўлишига ҳалал берадиган қанча мураккаб тўсқинлик мавжуд. 
Айни курсда сизнинг диққатингиз ана шуларга қаратилади. Шулардан учта 
асосийсини келтирамиз: 
1.Кимѐвий реакциялар қайтар бўлгани учун мувозанатни реакция 
маҳсулотлари ҳосил бўлиш томонига силжитишга ѐрдам берадиган қулай 
шароитлар танланади. Лекин кўпинча буни амалга ошириш қийин, баъзан эса 
назарий ва амалий жиҳатдан мувозанатни бутунлай силжитишнинг имкони 
бўлмайди. 
2.Кимѐвий реакцияларнинг тезлиги реакцияга киришувчи моддалар
концентрациясига боғлиқ бўлгани учун реакциялар охирлаб қолганда жуда 
сусайиб, ҳатто реагентлардан тўла фойдаланишдан ҳам воз кечишга тўғри келади. 
3.Кўпгина реакциялар, хусусан органик моддалар иштирок этадигаи 
реакциялар, фақат бир йўналишда эмас, балки икки ва ундан ортиқ йўналишда
бориб, фақат керакли маҳсулотгина эмас, балки кўшимча ва ҳатто кераксиз 
маҳсулотлар ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Кўпинча бундай ортиқча маҳсулотлар

---

29 
ҳосил бўлишини йўқотиш қийин. 
Хом ашѐдан тўла фойдаланиш масаласини ҳал этишда физикавий кимѐнинг 
асосий назариялари: кимѐвий мувозанат тўғрисидаги таълимот, кимѐвий кинетика 
ва катализ ҳақидаги таълимот, моддаларнинг реакцион хусусиятини уларнинг 
тузилиши билан боғлайдиган назарияларга асосланади.