Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

74-расм 
Аммиакни буғ қозон 
утилизаторли 
икки 
поғонали 
катализаторда 
оксидлаш 
контакт 
аппарати
. 
 
Ишлаб чиқаришнинг баъзи умумий принциплари 
Аммиакнинг оксидланишини ўрганиб сиз бир вақтда бир неча йўналишда 
борадиган реакцияга биринчи марта дуч келдингиз. Биз бундай реакцияни 
тармоқланмаган (ѐки оддий) реакциядан фарқ қилиб тармоқланган (ѐки мураккаб) 
реакция деб аташни қабул қилдик; сиз илгари ўрганган реакциялар: 
олтингугуртли хом ашѐни куйдириш, олтингугурт (IV)-оксидининг оксидланиши, 
олтингугурт (VI)-оксидининг сув билан таъсирлашуви, аммиак синтези каби 
реакцияларнинг ҳаммаси тармоқланмаган реакциялар жумласига киради. Сиз 
мураккаб реакциялар учун оптимал шароитлар танлашда алоҳида
қонуниятларга амал қилиш кераклигига қаноат ҳосил қилдингиз, улар асосий 
вазифа реакцияни юқори унум билан ҳосил бўлиши мумкин бўлган томонга 
йўналтиришдан иборатлигини қабул қилади. Айни реакцияни реакцияларнинг 
ҳар томонлама модели дейиш мумкин бўлиб, уларда органик моддалар 

---

199 
реагентлардир.
Қайтмас, 
экзотермик, 
тармоқланган 
(мураккаб) 
реакцияларни 
бошқаришнинг қонуниятлари қандай? 
1.Реакцияларни керакли томонга йўналтиришнинг самарали воситасн 
катализдир. Каталкзаторнинг сифати. биринчи навбатда унинг селективлиги-
реакцияни бошқа реакциялар билан таққослашига аталган йўналишини кўп марта 
теэлатиш хусусиятига кўра баҳоланади. 
2.Дастлабки моддаларнинг аниқ ва ўзгармас нисбатида, ҳарорат ва реакция 
вақтида маҳсулнинг ҳосил бўлиши максимумга етади. 
3.Экзотермик, 
юқори 
ҳароратда 
борадиган 
гетероген, 
каталитик 
реакцияларнинг умумий қонуниятлари бу реакцияларда ҳам қўлланилади. 
4.Реакторларнинг қуввати бу ҳолда ҳам ортади. 
Топшириқ 
Контакт аппаратидан чиқаѐтган газлар аралашмасининг таркибини 
ҳисобланг.
Е ч и ш. Агар аммиак ҳаво аралашмасида 1 ҳажм аммиака ҳисобланганда, 
11% аммиак (ҳажмга кура) ва 1,8 ҳажм кислород бўлса, аралашманинг таркиби 
қуйидагича бўлади: 11% NН
3
, 19,8% О
2
ва 69,2% N
2
. Аммиакнинг NО гача 
оксидланиш реакциясига мувофиқ 9 моль дастлабки моддадан 10 моль реакция 
маҳсулоти ҳосил булади. Демак, агар қўшимча реакцияга аҳамият берилмаса 30,8 
моль (11 + 19,8) дан 34 моль, газлар аралашмасининг ҳажми 3,2 мольга, яъни 100 
дан 103,2 мольга ортади. 
Газда азот (II)-оксид NО нинг процент миқдори: 11:103,2 • 100 қ-10,7 г тенг. 
Кислород, сув буғи ва азотнинг миқдори худди шунга ўхшаб ҳпсобланади. 
Агар сиз 2% аммиакнинг азотгача оксидланганини назарда тутганингизда 
эди, у нитроза газининг таркиби ҳакидаги маълумотларга бир оз ўзгаришлар 
киритар эди. Бу ҳисоблашларни ҳам бажаринг.