Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

6-§. Азот (II)-оксид NО ни оксидлашнинг оптимал шароитлари 
Биринчи навбатда азот (II)-оксид NО ни оксидлаш вазифасини йўйишда 
мувозанатни NО
2
ҳосил бўлиш томонига силжитишга ѐрдам берадиган шароитлар 
танланади, бунда реакцияни тезлатиш вазифасини ҳам унутнаслик керак. 
Темтература танлаш
. Иссиқ ҳолдаги нитроза гази 200
0
С дан паст ҳароратгача 
совитилган бўлиши керак. Айни ҳолда (бошқа экзотермик қайтар реакциядан SO
3
нинг оксидланиши фарқ қилиб) ҳарорат пасайиши билан реакциянинг тезлиги 
ҳам ортиб боради. Демак, иложи борича паст темлературани (қандай?) танлаш 
керак экан. Ҳароратни атроф-муҳит ҳароратсидан бир оз юқорироқ тутиб турган 
маъқул, бунда совитиш учун сувдан фойдаланилади. Масалан, сув билан 
совитиладиган найсимон совиткичдан совитиладиган газлар аралашмаси найлар 
бўйлаб тўхтовсиз ҳаракатда бўлади, найлар орасидаги бўшлиқда эса, шу жойнинг 
ҳароратсига мос ҳароратда қарама-қарши томонга совитадиган сув ҳаракат 
қилади.
Нитрат кислота ишлаб чиқариладиган икки заводдан қайси бирида ѐз 
ойларида энергия сарфи кўрсаткичи яхши бўлади. Шимолий Уралдаги заводдами 
ѐки Украинадаги заводдами ва нима учун? 
Оптимал босим танлаш
. Танланган ҳароратда атмосфера босимидаѐқ 
мувозанат бутунлай азот (II)-оксид ҳосил бўлиш томонига силжиган. Бироқ 
бундай шароитларда реакцияни тугаллашнинг амалда иложи йўқ, чунки унинг 
тезлиги охирига келиб жуда камайиб кетади. Нитрат кислота ишлаб 
чиқариладиган дастлабки қурилмаларда, бундай курилмаларда процесс умумий 
босим остида олиб борилган, тахминан 90% NО оксидланган. Бундай 

---

202 
қурилмалардан чиққан сариқ тусли чиқинди газ - „тулки қуйруқ" нима 
эканлигини осон пайқаш мумкин. Бундай газ инсои учун ҳам, ўсимликлар учун 
ҳам жуда заҳарли бўлиб, уни йўқотиш қийин: газда оксид кам қолганда унинг 
оксидланиш тезлиги реакцияни охиригача етказиб бўлмайдиган даражада 
камайиб кетади. 
Чиқинди газлар нима учун сариқ тусли бўлади? 
Физик-кимѐвий ҳисоблашларнинг кўрсатишича ва саноат тажрибасининг 
тасдиқлашича реакция тезлиги атмосфера босимидаги тезлигидан бирмунча 
юқори бўлгандаги юқори босим оптимал бўлиб, 98 - 99% NО ни оксидлаш 
мумкин бўлади. Бунда фақат маҳсулот унумигина ортмасдан, балки ундан ҳам 
муҳимроқ, кўпроқ заҳарли газлар атмосферага чиқиб кетади. „Тулки 
қуйруқларни" бутунлай йўқотиб бўлмайдими? Бу офатга қарши курашнинг бир 
иеча усули топилган. Масалан, водород иштирокида ва катализатор ѐрдамида азот 
(II)-оксид NО ни амалда бутунлай қайтариб, молекула ҳолидаги азотга 
айлантириш мумкин. Атмосферанинг зарарланишига қарши курашнинг бу усули, 
бошқа усуллар каби, ҳозирги замон қурилмаларида қўлланилмоқда.