H jamolxonov

Fe'llarda: a) ong+la > angla, son+a > sana, yosh+a > yasha kabi;

2. 
   ek+gan > ekkan, ket+gan > kelkan, oq+gan > oqqan, tush+gan > tushkan kabi.
   

4. 
   Olmoshlarda: u+n+da > unda, bu+n+da > bunda, shu+n+da > shunda (bir «п» orttiriladi), men+ning > mening, sen+ning > setting (bir «п» tushirib qoldiriladi).
   
5. 
   fi/rso'zidan dona son yasalganda, o'zakdagi «г» undoshi «t»ga o'tadi: bir+ia > bitta kabi.
   

61. 
    §. Boshqa tillardan o'zlashtirilgan ayrim so'zlar orfoepiyasi
    

1. 
   Turkiy tillarda, ma'lumki,/imdoshi bo'lmagan, shuning uchun jonli so'zlashuvda arab. fors va rus tillaridan o'zlashgan so'zlardagi «f» ni «р» deb talaffuz qilish hollari uchraydi: ulfat > ulpat, fatter > patter, ferma > penna kabi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida alarm «f» bilan talaffuz qilish me'yor holiga kelgan.
   
2. 
   So'z yoki bo'g'in boshida undosh tovuslilaming qatorlashib kelislii turkiy tillarga xos bo'lmagan. Bu hodisa kevinchalik boshqa tillardan o'zlashtirilgan so'zlar talaffuziga ham ta'sirqilgan — jonli so'zlashuvda so'z yoki bo'g'in boshida yoxud bo'g'indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: shkaf> ishkop, stakan > istakon, plan > pi loti, traktor> tiraktir kabi. Bunday holat so'z oxirida ham uchraydi: aql> aqil, fikr> fikir, dm > Him, hukm > hukum kabi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida bunday so'zlarni asl holicha (unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me'yor sanaladi. Bunday me'yor shu tipdagi so'zlarning yozuvdagi shaklini (imlosini) to'g'ri belgilashga ham yordam beradi.
   
3. 
   Umumturkiy so'zlarda ikki unli yonma-yon qo'llanmaydi, bu hoi arab tilidan o'zlashgan oila, doir, rais, maorif saodat, mutolaa kabi so'zlar talaffuziga ta'sirqilgan: oila, doir, rais so'zlarida bitta «у» orttirilgan (oyila, doyir.rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa so'zlari esa unlilarning diftong- lashuviga — mo:rip, so:dat, mutola: kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida ms tilidan so'z o'zlashtirishning faollashganligi, mscha o'zlashmalarning rus tilidagi talaffuz va imlo me'yorlarini o'zbek tiliga aynan singdirish tendensiyasining ustun bo'lganligi o'zbek tilida ikki unli­ning so'z tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’vorga aylantirdi: bio/ogiya, geometriya, geologiya, geodeziya va boshqalar. Bu hoi arabcha o'zlashmalarda (oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me'yor darajasiga ko'tardi.
   
4. 
   Arab tilidan o'zlashtirilgan tana, da'vo, та'no, e’lon, me’mor, mo‘tabarki\b\ so'zlarning birinchi bo'g'inidagi unlilar arabcha «ауп» tovushi ta'sirida bo'g'iz artikulatsiyasi bilan cho'ziqroq talaffuz etiladi.
   
5. 
   Rus tilidan o'zlashgan so'zlarda «i» unlisi o'zbek tilining «i» unlisidan torroq va cho'ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: tish (o'zb.) — tip > ti:p (rus.), til (o'zb.) — tir> r/.r (rus.) kabi.
   
6. 
   Rus tilidan o'zlashtirilgan ko'p bo'g'inli so'zlarning urg'usiz ochiq bo'g'inidagi «i» o'zbekcha «i» dan torroq va cho'ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: bilan (o'zb.) - bilet (rus.), kinoya (o'zb.) — kino (rus.) kabi.
   
7. 
   Rus tili orqali o'zlashtirilgan so'zlaming so'nggi ochiq, urg^Lu 1 i bo'g'inida «i» unlisi o'zbekcha «i»dan tor va cho'ziq talafTuz etiladi. Qiyos qiling: maxsi (o'zb.) - taksi (rus.), tepki (o'zb.) - konki (rus.) kabi. Urg'uli bo'g'inning boshqa tiplarida (yopiq, to'la yopiq bo'g'inlarda) ham ruscha «i» o'zbekcha «i»dan cho'ziqroq va torroq talafTuz qilinadi. Qiyos qiling: metin (o'zb.) — nikotin > nikoti.n (rus.), ovsin (o'zb.) — apelsin > apelsi:n (rus) kabi.
   
8. 
   Rus tilidan o'zlashtirilgan bir bo'g'inli so'zlarda «и» unlisi o'zbek triidagi «u»dan cho'ziqroq va kuchliroq talafTuz etiladi. Qiyos qiling: dud (o'zb.) — dub > du:b (ms), pu!{o'zb.) — puls > puds (ms.), tush (o'zb.) — tush > tu.sh (rus.) kabi.
   
9. 
   Rus tilidan o'zlashtirilgan ko'p bo'g'inli so'zlaming urg'uli bo'g'inida «и» unlisi o'zbek tilidagi «u»dan ancha cho'ziq va biroz yo'g'onroq talafTuz etiladi. Qiyos qiling: bu-da (o'zb.) - budka (rus.), mangu (o'zb.) — mangusta (rus.), mavzu (o'zb < arab.) - meduza (rus.) kabi.
   
10. 
    Rus tilidan o'zlashtirilgan ko'p bo'g'inli so'zlaming urg'usiz bo'g'inidagi «и» qisqa talafTuz qilinadi, ammo o'zbek tilidagi «и» ayni shu Tonetik pozitsiyada ruscha «u»dan ham qisqaroq bo'ladi. Qiyos qiling: dushnuin > dbshmen (o'zb.) - turbina (rus.), muzday > mbzday (o'zb.) — muzev (rus) kabi.
    
11. 
    So'z boshidagi berkitilmagan, urg'usiz bo'g'inda «и» unlisi ruscha so'zlarda yo'g'onroq, o'zbekcha so'zlarda ingichkaroq (yumshoqroq) talafTuz etiladi. Qiyos qiling: ukkid (rus.) - uxlamoq (o'zb.), uzual (rus.) — uzum (o'zb.) kabi.
    
12. 
    Ruscha leksik o'zlashmalarda «и» unlisi yunishoq undoshdan so'ng o'ta ingichka (old qator unli tarzida), qattiq undoshdan so'ng esa yo'g'on (orqa qator unli tarzida) talafTuz qilinadi. Qiyos qiling: abajur va manikur (абажур ва маникюр), ultimatum va kastum (ультиматум ва костюм), plug va salut (плуг ва салют) kabi. Rus tilidan o'zlashtirilgan so'zlarda yumshoq undoshdan keyin kelgan «и» o'zbekcha «и» dan ham ingichkaroq va yumshoqroq talafTuz etiladi. Qiyos qiling: burro (o'zb.) — byuro (rus.) kabi.
    
13. 
    Ruscha leksik o'zlashmalarning urg'usiz bo'g'inidagi «е» unlisi o'zbekcha «е» dan ancha tor («i» ga yaqin) talafTuz etiladi: telefon > tilifon, televizor > tilivizbr, adres > adris kabi.
    
14. 
    Rus tili orqali o'zlashgan so'zlarda «а» unlisi o'zbekcha «а» dan yo'g'onroq talafTuz etiladi. Qiyos qiling: kana (o'zb.) — kanal (rus.) kabi.
    
15. 
    Rus tilidan o'zlashtirilgan so'zlardagi o'rta keng, lablangan «о» unlisi uig'uli bo'g'inda o'zbek tilidagi o'rta keng, lablangan «o'» dan kengroq talaTTuz etiladi. Qiyos qiling: ton (rus.) — to'n (o'zb.), tok (rus.) —
    

to'k (o'zb.), /or? (rus.) — to'rt (o'zb.) kabi. Urg'usiz bo'g'inda esa ruscha «о» reduksiyaga uchrab, o'ta kuchsizlanadi va «qisqa «i» yoki «а» tarzida talaffuz qilinadi: traktor > tbraktbr, samolyot > samalyot kabi.

16. 
    Jonli tilda «г» bilan boshlangan arabcha, forscha va ruscha so'zlarning boshida bir «o'» tovushining orttirilishi ancha keng tarqalgan: ro'za > o'raza, rus > o'ris, ro'mol > o'ramol kabi. Adabiy talafTuz me’yori sifatida ro'za, rus, ro Two/shakllari saralangan.
    
17. 
    Rus tilidan o'zlashtirilgan so'zlarning oxirida lab-tish «v» undoshi jarangsiz «f» tarzida talaffuz qilinadi: aktiv > aktif, passiv > passif, ustav > ustaf kursiv > Лига/kabi; «v» ning jarangsizlanishi so'z ichidagi assimilativ holatda ham yuz beradi: avtomat > aftomat, stavka > stajka kabi. Bunday talaffuz adabiy til uchun me’yor sanaladi, ammo o'zbek tilining o'z so'zlarida qo'llanadigan lab-lab «v» undoshi so'z oxirida ham, jarangsiz undosh ta'sirida ham «f» ga o'tmaydi: ov, birov, ovqat, shavkat kabi. (Bu holat ham orfoepik me’yor sanaladi).
    
18. 
    Rus tilidan o'zlashtirilgan so'zlarning ko'pchiligida urg'u erkin bo'ladi, bu hoi o'zbek adabiy tili va talaffuziga ham singib bormoqda: atlas, trolleybus, tramvay kabi.
    
19. 
    O'zbek tilidagi urg'u asosan so'zning oxirgi bo'g'iniga tushadi, ammo ayrim o'zlashgan so'zlarda urg'u so'zning oldingi bo'g'inlarida bo'lishi ham mumkin: hamma, jami, hamisha, afsuski kabi. Bunday holatlardan xabardor bo'lish adabiy talaffuz me'yorlariga amal qilish imkonini beradi.