H jamolxonov

§. To'rtinchi davr (ikki yozuvlilik yillari)

1993-yilning 2-sentabrida o'n ikkinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining o'n uchinchi sessiyasi «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida» qonun qabul qiladi. Qonunga muvofiq yangi o'zbek alifbosining tarkibi quyidagi 31 harf va 1 ta tutuq belgisidan iborat deb belgilanadi: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, к, 1, m, n, o, p, Q, r, s, t, u, v, x, y, z, g, g‘, y, n, 6, $, (’) tutuq belgisi (apostrof) [135].

1995-yilning 6- mayida O'zbekiston Oliy Majlisi «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risidagi qonimga o'zgartirish kiritadi. Unda shunday deyiladi:

1. 
   1- moddadagi «31 harfva 1 ta tutuq belgisi (apostrof)» dan so'zlari «26 ta harf va 3 ta harflar birikmasi» so'zlari bilan almashtirilsin.
   
2. 
   Cc, Jj harflari mustaqil belgi sifatida alifbodan chiqarilsin.
   
3. 
   06 harfi O'o' shaklida, Gg liarfi G'g' shaklida, $§ harfi Sh sh shaklida, harfi Ch ch shaklida, Nn harfi Ng ng shaklida, 0 harf belgisi q shaklida ifodalansin.
   
4. 
   Aa, Ii, Gg, G'g', Qq, O'o', Zz harflari va Ch ch harflari birik- masining yozma shakli tegishlicha da jU ^ Q^ do zг Ck cA tarzida ifodalansin.
   

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti

1. 
   KARIMOV.
   

Shunday qilib, lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosining o'zgar- tirilgan yangi varianti quyidagi ko'rinishda tasdiqlandi:

Bosnia	Yozma	Harf nomi	Kinl. harflar	Bosnia	Yo/ma	Hart' nomi	Kinl. harflar
Aa		a	\	Qn	Qf	qe	к
Bb	M	be	Б	Rr	Я7	cr	p
Dd	2)d	de	Л	Ss	Ss	es	c
Ее	£e	e	)	rt	Tt	te	T
Ff	'f	ef	Ф	U u	Uu	u	У
Gg	9?	ge	r	Vv	ITu	V€	в
Hh	M	lie	*	Xx	Xx-	xe	X
Ii	Jei	i.	и	Yy	b	ye	й
Jj	#	je	ж	Zz	Zi	ze	3
Kk	Xi	ke	к	O' o'	do	o‘	У
U	xe	el	л	G' g'	9?	g* c	к
M m	M !H	em	м	Sh sh	sA	she	ш
N n	Xu	en	н	Ch ch	Ck c A	che	ч
Oo	Oo	0	о	Ng ng		nge	II г
LlL.	Pp	pe	п

9 — Hozirgi o'zbek adabiy tili 129





1995- yilning 24-avgustida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 339- sonli qarori bilan lotin grafikasi asosidagi yangi o'zbck yozuvining asosiy imlo qoidalari ham tasdiqlanadi. (137)

Yuqorida keltirilgan qonunni amalga kiritish bo'yieha qabul qilingan qarorda (Qarang: O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995- yil, №6, 120- modda) ko'rsatilishicha, o'zgartirilgan yangi alifboga to'la o'tish muddati 2005- yilning I- sentabriga qadar uzaytiriladi [ 1361.

2004. 
      yilning 30- aprelida O'zbekiston Respublikasining «... ayrirn qonun hujjatlariga o'zgartirishlar va qo'shimchalar kiritish to'g'risida» gi Qonuni qabul qilinadi. Unga ko'ra lotin o'zbek yozuviga to'la o'tish muddati
      
2005. 
      yilning 1- sentabridan 2010- yilning 1- sentabrigacha ko'chiriladi, shu tariqa O'zbekistonda ma’lum rnuddat ichida (1995-2010- yillarorasida) o'ziga xos yangi vaziyat — ikki yozuvlilik holati yuzaga keltiriladi.
      

Tekshirish savollari

1. 
   O'zbek xalqi XX asrda qanday yozuvlardan foydalangan?
   
2. 
   Arab grafikasi asosidagi eski o'zbek yozuviga qaysi yillarda qanday o'zgartirishlar kiritilgan?
   
3. 
   Arab grafikasi asosidagi o'zbek yozuvidan nechanchi yilgacha foyda- lanildi?
   
4. 
   Arab grafikasidan lotin grafikasiga ko'chish jarayoni qanday kechdi?
   
5. 
   Lotin grafikasiga asoslangan o'zbek alifbosiga yo'l-yo'lakay qanday o'zgartirishlar kiritildi?
   
6. 
   Rus grafikasiga asoslangan o'zbek alifbosi qachon qabul qilindi?
   
7. 
   Rus grafikasiga asoslangan o'zbek yozuvining imlo qoidalari qachon tasdiqlandi?
   
8. 
   Rus grafikasi asosidagi o'zbek yozuvidan yangi yozuvga o'tish g'oyasi qachon yuzaga keldi? Sabablari?
   
9. 
   Yangi (lotincha) o'zbek alifbosining birinchi va ikkinchi variantlari qachon qabul qilindi?
   
10. 
    Yangi (lotincha) o'zbek yozuvining imlo qoidalari qachon tasdiqlangan?
    

Tayanch tushunchalar

Chig‘atoy gurungi - 1918- yilda Toshkentda tashkil topgan ma’rifat- chilar jamiyati. U o'zbek tili va uning imlosi masalalari bilan shug'ullangan.

Yangi turk alifbosi Markaziy Qo‘mitasi — Sobiq Ittifoqda tnrkiy xalqlaming alifbolarini uyg'unlashtirish masalalari bilan shug'ullangan komitet. U 1926-1938-yillar orasida faoliyat ko'rsatgan.

0‘zbekiston Yangi alifbe Markaziy Qo‘mitasi - 1926- yilning 10- iyuni- da O'zbekiston Ijtimoiy Sho'rolar Jumhuriyati Kengashining 1- chaqiriq 130 4-sessiynsi qarori bilan tashkil etilgan komitet. U yangi (lotincha) o'/hck alifbosiga o'tishni rcjali ravishda amalga oshirish vazifasini bajargan.

Alifbe, alifbo - muayyan yozuv tizimi harflarining ma'lum tartibda joylashtirilgan majmui. Alifbe atamasi lioz.ir «hartlar majmui» ma'nosida emas. «boshlang'ich savod kitobi» ma'nosida ko'proq ishlatiladi.

Orfografiya - mnayyan yozuv tizimining imlo qoidalari.

ORFOEPIYA

ORFOEPIYA HAQIDA MA’LUMOT

Adabiyotlar: 3 |53-56|, 4 |49-50|. К) 11 16—124|. 27 |35-4I|.

61. 
    §. Orfoepiya
    

Orfoepiya so'zlarni, ularuing tarkibidagi tovushlarni, shuningdck, o'zak va qo'shimchalardan iborat so'z formalarini to'g'ri talaffuz qilish mc'yorlari tizimidir. Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo'limi ham orfoepiya dcyiladi.

Orfoepik me'vorlar aslida xalqjonli tili faktlari asosida varatiladi - jonli tildagi turlicha talaffuz ko'rinishlaridan adabiv til an'analariga, taraqqiyot traditsiyalariga mos keladiganlari tanlanadL. Masalan, o'zbck shevalarida bir so'z turlicha talaffuz qilinadi: yo'q-jo'q, ko'z-go'z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi zamon davom fc’li qo'shimchasi shcvalarda -yap(li), -op(ti), -utti, -vot(ti) shakllarida qo'llanadi: boryapti, boropii, borutti, borvoiti kabi. Adabiv tilda shulardan yo'q, ko‘z, ota, aka, anor boryapti variantlari adabiy talaffuz mc’vori (orfoepik norma) sifatida saralangan.

To'g'ri talaffuz nutq madaniyatining muhim belgilaridan biri sanaladi. Adabiy tilda to'g'ri yozisli qanchalik muhim bo'lsa. to'g'ri talaffuz ham shunchalik ahamiyatlidir. Sluining uchun ham o'quvehi va talabalarda to'g'ri talaffuz ko'nikmalarining shakllantirilishiga ta'limning bare ha bosqichlarida jiddiy e'tibor beriladi.

61.