H jamolxonov

§. Fonema ottenkalari

Fonema ottenkalari fonemalarning talaffuzdagi real ko'rinishlaridir (L.V. Shcherba). Chunonchi, «а» fonemasi old qator unlidir. Bu belgi «а» fonemasi uchun tipik hisoblanadi, biroq shu tipik belgi qaram so'zida orqa qator unli ottenkasiga aylanadi. Demak, «а» fonemasi qaram so'zida («q» bilan yondosh qo'llanganda) orqa qator unli tarzida, karam so'zida («к» bilan yondosh qo'llanganda) esa old qator unli tarzida talaffuz qilinadi. Bu ikki xil talaffuz «а» fonemasining so'z tarkibidagi real ko'rinishlari — ottenkalari hisoblanadi. Ottenkalar fizik-akustik va artikulatsion jihatdan o'zaro farqlansa-da, bir-biriga qarama-qarshi qo'yilmaydi, chunki shu ikki ottenkaning fonologik funksiyasi bitta (ularning ikkalasi bitta «а» fonemasining vazifasini bajaradi). Demak, fonema bilan uning ottenkalari o'rtasida umumiylik va xususiylik munosabatlari bor.

Fonema ottenkalaridan birining o'mida ikkinchisini qo'llab bo'lmaydi: bunga shu ottenkani shakllantirgan fonetik pozitsiya yo'l qo'ymaydi. Masalan, ко 7 so'zida faqat old qator «е», qo 7 so'zida esa faqat orqa qator «о» qo'llanadi. Birfonemaning turli pozitsiyadagi ko'rinishlari — ottenkalari fonema qatorini hosil qiladi. Masalan, «и» fonemasi kul so'zida old qator «у» tarzida, qul so'zida esa orqa qator «и» tarzida talaffuz etiladi, shunga ko'ra у, и qatorini yuzaga keltiradi.

Fonema ottenkalari tushunchasiga L.V. Shcherba asos solgan. Bu tushuncha va atama Sankt-Peterburg (sobiq Leningrad) fonetistlari maktabi vakillari tomonidan ko'proq qo'llanadi.

19.