H jamolxonov

Tekshirish savollari

1. 
   Frazemaning semantik tarkibiga nimalar kiradi?
   
2. 
   Frazeologik monosemiya va polisemiya hodisalari qanday farqlanadi?
   
3. 
   Frazemaning qanday semantik turlari bor?
   
4. 
   Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma qanday farqlanadi?
   
5. 
   Polisemantik frazemalarning uslubiy xususiyatlarini qanday tushunasiz?
   

Frazeologik monosemiya — frazemalarda bir ma’nolilik hodisasi.

Frazeologik polisemiya - frazemalarda ko'p ma’nolilik hodisasi.

Frazeologik butunlik — frazemaning umumlashgan ko'chma ma’nosini shu frazema tarkibidagi so'zlar ma'nolari bilan izohlash mumkin bo'lgan ibora.

Frazeologik chatishma - frazemaning umumlashgan ko'chma ma’nosi shu frazema tarkibidagi so'zlar ma’nolari bilan izohlanmaydigan ibora.

FRAZEMALARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATLARIGA KO‘RA T UR LARI

Adabiyotlar: II (83-87], 27 1113-115, 123-125, 127-128, 137— 141, 142-143), 32 [88|, 1 10 |6-9|. '

138. 
     §. Frazemalarning shakl munosabatiga ko‘ra turlari
     

Frazemalarning shakl munosabati asosida frazeologik omonimiya va frazeologik paronimiya yuzaga keladi:

1. 
   Frazeologik omonimiya frazemalarning ifoda planidagi (shakldagi,
   

ti ^jlishdagi) tenglik hodisasidir. ■

Qiyos qiling: 1. Jon bermoq - «barhayot qilmoq»: ... Odamzodga jon bergan ham,jonini oladigan ham yaratganning o'zi (P.T.)

2. 
   Jon bermoq — «o'lmoq» «so'nggi marta nafas chiqarmoq»: Semiz va hamisha yurak kasalidan qiynalib yurgan xoiin arava ustida yulduz to Ja osmonga termilib jon berdi. (Sh.R.) Yana: 1. Ustidan chiqmoq — «Biror narsa qilinayotganda tepasiga borib qolmoq»: Qaynanangiz. rosa sevarekan, rais, — dedi Ro'zi polvon hazil aralash, - ovqatning ustidan chiqdingiz (Sh.R.). 2. Ustidan chiqmoq - «Bajarmoq»: Demak, Hakimov telefonda bergan so'zining ustidan chiqibdi (P.Q.).
   

Shaklan teng bo'lgan frazemalar tilshunoslikda omofrazemalar deb nomlanadi⁸¹-^,u.

Erkin birikma bilan frazema (tupg'un birikma) o'rtasidagi shakliy tenglik hodisasi frazeologik omonimiya emas, frazeologik omonimlik sanaladi. Demak, bunday holatlarda «Omonimiya» va «omonimlik» atamalari o'zaro farqlanadi. Chunonchi: I. Ko'zyummoq (erkin birikma) - «Ko'zini yumib

olmoq» ma’nosida; 2) Ko'zyummoq (turg'un birikma, frazema) — «ko'ra- bila turib e’tiborsiz qoldirmoq» ma’nosida; 3) ko‘zyummoq (turg'un birikma, frazema) — «vafot etmoq» ma’nosida. Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida erkin va turg'un birikmalar, ikkinchi va uchinchisida esa turg'un birikmaiar (frazemalar) o'rtasida shakliy tenglik borligini ko'ramiz. Birinchi va ikkinchi misollardagi shakliy tenglik omonimlik sirasiga, ikkinchi va uchinchi misollardagi shakliy tenglik esa omonimiya sirasiga kiradi.

II. Frazeologik paronimiya — tarkibidagi biror leksik komponent bilangina farq qiluvchi frazemalar. Bunday leksik komponentlar bir-biriga o'xshash bo'lishi kerak: 1. Yztti uxlab tushiga kirmaslik — «mutlaqo o'yla- maslik, kutmaslik». 2. Yetti uxlab tushida ham ko'rmaslik — «hech qachon ko'rmaslik» kabi. Bu ikki frazemaning tarkibidagi «kirmaslik» va «ko'r­maslik» so'zlari talaffiizida (ma’nosida emas, albatta) o'xshashlik bor, bunday frazemalar tilshunoslikda parafrazemalar deb nomlanadi [27, -142|.

138. 
     §. Frazemalarning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari
     

Bunday munosabat asosida frazeologik sinonimiya va frazeologik antonimiya hodisalari yuzaga keladi.

I. Frazeologik sinonimiya bir necha frazemaning bitta frazeologik ma’no atrofida birlashishidir. Masalan: 1) pixiniyorgan — «аууог», 2) Homing yog ‘ini yalagan — «аууог» kabi. Yana: 1) yer bilan osmoncha — «Juda katta farq», 2) ot bilan tuyacha - «Juda katta farq» kabi.

Leksik sinonimiyada bo'lganidek, frazeologik sinonimiyada ham sinonimik qatorlar yuzaga keladi: birinchi misoldagi pixiniyorgan va ilonning yog'iniyalagan frazemalari «аууог» ma’nosi bilan bitta sinonimik qatorni; ikkinchi misoldagi yer bilan osmoncha va ot bilan tuyacha frazemalari esa «juda katta tarq» ma'nosi bilan bir sinonimik qatorni hosil qilmoqda.

Frazeologik sinonimlarda uslubiy bo'yoq, odatda, bo'rtib turadi. Aslida, frazeologik birliklar (frazemalar) xuddi shu maqsadda - voqelikni nomlashda uni o'tkir baholab berish uchun, shu voqelikka ijobiy yoki salbiy munosabat ifodalash uchun yaratiladi, shuning uchun ular nutqning ta’sirchan, obrazli bo'lishini ta’minlovchi muhim uslubiy vosita sanaladi. Misollar: 1. Bunga Botiming achchig‘i keldi, buni Bo ‘ston sezdi (S.N.). 2) Keyingi nasihatomuz gapi qonini qaynatib yubordi. (S. An.).

Frazeologik sinonimiya hodisasi ko'proq har bir tilning o'z frazemalari doirasida uchraydi: Qilidan quyrug'igacha. — Ipidan ignasigacha; Quvonchi olamga sig'maydi. — Sevinchi ichiga sig‘maydikab\. Boshqa tildan frazema o'zlashtirish juda passiv bo'lganligidan, o'zlashma iboralarning frazeologik sinonimiya doirasiga tortilishi juda kam uchraydi.

222

Frazeologik sinonimiya hodisasini frazeologik variatsiyadan farqlash kerak: frazeologik sinonimiyada bir necha frazema bir ma’no atrofida birlashadi, demak, bitta sinonimik qatorni hosil qiladi; frazeologik variatsiyada esa bitta frazemaning ichki ko'rinishlari nazarda tutiladi, bunday ko'rinishlar sinonimik qator hosil qilmaydi. Masalan: 1) ko'ziniyummoq\ 2) bandalikni bajo keltirmoq; 3) jon bermoq. Bu uch frazema bitta ma'noni — «vafot etmoq» ni bildiradi, shunga ko'ra bitta sinonimik qatorga birlashadi. Qo'lini bigiz qilmoq va barmog'ini bigiz qilmoq qo'shilmalari esa ikkita frazema emas: ular bitta frazemaning ikkita ko'rinishi, xolos. Bu frazema tarkibidagi «qo‘l» va «barmoq» so'zlari o'rtasida sinekdoxa yo'li bilan ma’no ko'chishi (butun va qism munosabati) bor, bu hoi «qo'l» so'zi o'mida «barmoq» so'zining qo'llanishiga yo'l ochgan, ammo bir frazema o'rnida butunlay boshqa frazema yuzaga kelmagan, shunga ko'ra ular bitta frazemaning ichki ko'rinishlari — variatsiyalari sanaladi. Demak, variatsiyalar bir obrazga asoslanadi. Yana misollar: Kiprik qoqmaslik. - Mijja qoqmaslik (bir frazema­ning ikki varianti, chunki «kiprik» va «mijja» so'zlarida bitta obraz mujassam).

Ba’zan leksema bilan frazema bir sinonimik qatoiga birlashadi: qaramoq (leksema) - ko'z qirini tashlamoq (frazema), xursand (leksema) — boshi osmonda (frazema) kabi. Bular leksik-frazeologik sinonimlardir. Leksik- frazeologik sinonimlar qatorida leksema dominanta sanaladi. Demak, lug'aviy sinonimlar uch xil bo'ladi: 1) leksik sinonimlar (sinonimik qatorda faqat So'zlar birlashadi); 2) frazeologik sinonimlar (sinonimik qatorda faqat frazemalar birlashadi); 3) leksik-frazeologik sinonimlar (sinonimik qatorda so'z va frazemalar birlashadi).

11. Frazeologik antonimiya ikki frazemaning o'zaro zid ma’no ifoda- lashidir: oshig'i olchi va ishi o'ngidan kelmaslik; boshi ko‘kka yetmoq va fig'oni falakka chiqmoq kabi.

Antonimiya hodisasi ikki frazema o'rtasidagina emas, leksema bilan frazema o'rtasida ham yuzaga kelishi mumkin: xursand (leksema)-*//// siyoh (frazema), landavur (\eksema)-yulduzni benarvon uradigan (frazema) kabi. Bular lug'aviy antonimlarning leksik-frazeologik turi sanaladi. Demak, lug'aviy birliklar o'zaro zid ma'no anglatishiga ko'ra leksik antonimlar (so'z bilan so'z o'rtasida), frazeologik antonimlar (frazema bilan frazema o'rtasida) va leksik-frazeologik antonimlar (so'z bilan frazema o'rtasida) kabi mikrosistemalami hosil qilishlari mumkin.