H. H. Imomov investitsiyalarni tashkil etish va

1.5.  Investitsiyalarning  tijorat  banklari  kreditidan  farqi  va 
xususiyatlari
Rivojlangan iqtisodiyotda tijorat banklari o‘z faoliyatini doimiy 
ravishd a 
o'sib boruvchi raqobat sharoitida amalga oshiradilar.  Ular 
o‘zaro 
va boshqa kredit-moliya muassasalari bilan,  shu jumladan, 
oxirgi vaqtda taklif etilayotgan har xil yangi xizmat turlarini amalga 
oshiruvchi xorijiy banklar bUan raqobatlashadilar.
Qattiqqo‘l raqobat sharoitida tijorat banklari faoliyatining asosiy 
yo‘nalishlaridan biri investitsion faoliyat hisoblanadi  Investitsiya- 
xususiy,  davlat  korxonalari va  tashkilotlari  qimmatli  qog‘ozlariga 
uzoq muddatga qo‘yUgan mablaglardir. Tijorat banklari krediti in­
vestitsiyadan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi
birinchidan, bank kredit berganda, bank mablaglarini nisbatan 
qisqa vaqt ichida foydalanishga beradi va kredit summasi hamda u 
bo'yicha foiz  stavkasini o'z vaqtida qaytarishni talab qiladi  Inves­
titsiyada esa qo'yilgan mablag'lar (qo‘yihnalar)hah o'z egasiga qay- 
tib  kelishidan  oldin  uzoq  davr  mobaynida  bankka  daromad  olib 
kelishini bildiradi;
ikkinchidan, bank kreditida kredit munosabatlarini yuzaga kel­
tirish bo'yicha tashabbus qarz oluvchi tomonidan o'rtaga tashlana- 
digan bo'lsa,  investitsiyada esa qimmatli qog'ozlar bozorida aktiv­
larni sotib olishga iatiluvchi tijorat banki tashabbus ko'rsatadi;
uchuichidan,  bankning  kredit  shartnomasida  bank  kam  miq­
dordagi kreditorlar orasida asosiydir. Investitsion shartnomalarda esa 
tijorat banki ko'plab kreditorlardan biridir;
to'rtinchidan, bank kreditida bank va qarz oluvchi bevosita kredit 
shartnoma orqali bog'langan bo'lib, ularning faoliyatiga hech kim 
aralashmaydi.  Investitsiyada esa turli xil qimmatli qog'ozlar orqali 
korxona, tashkilotlarning faohyati ЬПап bankning faoliyati bog'lanib 
ketadi.
Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat оЦЬ borishdan 
asosiy maqsad ulaming daromadliligi va likvidinigini (bankning fa­
oliyati bo'yicha majburiyatlarini o'z vaqtida bajara olish qobUiyati) 
n ita’miiHashdan iborat. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida tijorat 
banklarining  investitsiya  siyosati  bank  faoliyatining  asosiy 
yo'nalishlaridan biri hisoblanadi va banklaming lUcvidUligini ta’min­
laydi.  Banklarnkig  investitsion  faoliyati turli xU  qimmatbaho  qo-
19

---

g‘ozlar:  oddiy va imtiyozli aksiyalar,  davlat qarzdorlik majburiyat­
lari, depozit sertifikatlari, veksel va boshqalarga mablag'larini qo‘yish 
orqali amalga oshiriladi.
Alohida oliagan davlatlarda bank tizimining rivojlanishi va banklar 
o‘tkazadigan operatsiyalarning turlari va ko'iamiga qarab ularning 
iavestitsion faoliyati turfi yo‘nafishlarga  qaratilgan bolishi va shu 
operatsiyalar turlari bo'yicha olinadigan daromad sabnog'i ham turfi 
хД bolishi  mumldn.
Masalan, Amerika banklari amafiyotida davlatning qisqa muddatfi 
qarz majburiyatlarini ifodalovchi qiomiatfi qog'ozlariga investitsiya qi- 
fish, odatda ^ m  daromad keltiradi, ammo ular yuqori likvidfilik^ ega 
va ular bo'yicha to'lanmaslik riski nolga teng bo'fib, bozor stavkasining 
o'zgarish riski ham  kichik bo'lgan qimmatli qog'ozlar hisoblanadi.
Uzoq  muddatfi  qimmatli  qog'ozlar  yuqori  daromad  keltiradi, 
shuning uchun banklar ularni muddati tugagimcha saqlashadi. Bank­
lar  o'z mablag'larini munitsipalitetlaming qimmatbaho qog'ozla- 
riga ham qo'yishadi, chunki ular bo'yicha to'lanadigan foiz sofiqqa 
tortilmaydi.
O'z likvidfifigini ta’minlash maqsadida banklar imcha katta bo'l- 
magan summani boshqa qinimatfi qog'ozlar:  bank akseptlari, qim­
matli qog'ozlar bozoridagi tijorat  qog'ozlari,  brokerlik ssudalar va 
tovar-kredit korporatsiyalari sertifikatlariga qo'yishadi.  Daromadli- 
likni ta ’minlash maqsadida,  lekin fikvidliligini xavf ostiga  qo'ygan 
holda  banklar  o'z  mablag'larini  ba’zi  bir  hukumat  muassasalari 
obhgatsiyalari va korporatsiyalarning birinchi darajafi obfigatsiyalariga 
investitsiya qiladilar.
Rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarining iavestitsion fa- 
ofiyati daromad keltirishi nuqtai nazaridan bank daromadi tarkibida 
kredit foizidan keyingi ikkinchi manba hisoblanadi.
Tijorat banklari investitsion faoliyatining daromadlilik darajasiga 
bir qator iqtisodiy va tashkiliy omillar ta ’sir ko'rsatadi.  Bu omiUar 
orasida asosiylari sifatida quyidagilarni keltirish muinkin:
-  davlatning  barqaror rivojlanuvchi  iqtisodiyoti;
-  tovar  ishlab  chiqarish  va xizmat  sohasidagi  turfi  mulkchilik 
shakUarining mavjudUgi, shu jumladan, bank faoliyatida xususiy va 
aksioner mtiUc shakUarining ustuvorUgi;
- kredit-moliya tizimining bir me’yorda va aniq faofiyat yurituv­
chi stmkturasiaing mavjudligi;
20

---

- qinunatU qog'ozlar bozorining zamonaviy va rivojlangan muas- 
sasalarintng mavjudligi;
-  qimmatli qog'ozlarni muomalaga  cliiqarish  va  qimmatli qo­
g'ozlar bozori  qatnashchilari faoliyatini nazorat  qiluvchi qonuniy 
aktlar va tartiblarning mavjudligi;
-  tijorat  banklarining  xalqaro  investitsion  faoliyatini  yuritish 
amaliyotida  bo'lgan yuqori sifatli  qimmatli qog'ozlar muomalasi- 
nittg amal qilishi;
- investitsion faoUyat sohasi va qimmatU qog'ozlar bozori uchun 
mo'liaUangan  yuqori  malakaU  mutaxassislar  va  tadbirkorlaming 
mavjudligi, ularni tayyorlash va boshqalar.