Х. Ч. Буриев савзавот экинлари селекцияси ва уруечилиги



Download 0,95 Mb.
bet7/124
Sana31.03.2022
Hajmi0,95 Mb.
#520956
TuriЛекция
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   124
Bog'liq
Сабзавот экинлари селекцияси ва уруғчилиги

Экоэлемент - мудит шароитларига мослашишда баъзи ирсий хусусиятлари билан экотипнинг бошда аъзоларидан ажралиб тура- дигап, мустадил экотип долатига утишга кодир булган усимликлар гурудидир. Экоэлементлар морфологик ва физиологик белгилари жидатидан бир- биридан фард диладиган булиши мумкин.
Изореагент - яшаш жойининг муайян шароитларига бир хидца реакция курсатадиган, бир хидца муносабатда буладиган индивидпар гурудидир.
Тилга олиб утилган бу экологик бирликлар тур ичидаги ботаник классификация билан боглид эмас ва уларни тур дамда унинг тардалиш ареалининг хиларига караб, тур ичидаги хар хил бирликларга тадбид этиш мумкин.
Селекция учун усимлик формалари турли шароитларда устирил- ганида улар табиатан дандай булишини курсатадиган белгига эга булиши зарур. Айни вадтда куйидаги курсаткичлар даммадан мудим булиб хисобданади: вегетация даври ва фазалар уртасидаги айрим даврларнинг муддати; усимликнинг вегетатив массаси ва хосилини белгилаб берадиган микдорий белгилари; турли шароитларда устирилганда гуллаши ва мева беришининг хусусиятлари; ташди мудитнинг нокулай омиллари, касалликлар ва зараркунандаларга чидамлилик даражаси; мадсулли органларининг кимёвий таркиби- даги тафовутлари; намлик шароитларга муносабати (ксерофил, гидрофил ёки мезофил типда ривожланиши).
Усимлик формаларининг таснифи, уларнинг дозир аЙFиб утилган ва бошка хусусиятлари жидатидан бир-бирига ухшашлиги ва бир-биридан фаркхари Н.И.Вавилов томонидан асос солинган экологик-географик гурудларга нисбатан берилади. Ана шундай гуруднииг хар бири барча усимликлар учун ухшаш булиб, бир хилдаги табиий шароитларда булиб утган танлаш таъсири остида шаклланган белгилар билан таърифланади, шу билан бирга турли гурудларга мансуб усимликлар уртасида морфологик белгилар жидатидан олганда дам, физиологик хоссалар жидатидан олганда дам каттагина тафовутлар булади. Эколого-географик таддидотлар купгина экинлар буйича яшаш жойлари ва парвариш усуллари турлича булган шароитларда шаклланиб чиддан асосий экотип- ларни ажратиш ва тасвирлаб беришга имкон очди. Масалан, баъзи малумотларга хараганда, тарвузнинг 10 та, ШолFOм билан редис- канинг 3 тадан эколого-географик гурудлари белгиланган ва доказо.
Эколого-географик систематика селекцио! lepra нидоятда хилма- хил маданий усимпикларни таниб олишга имкон очиб, керакли форма ва навларни дидириб топишга ёрдам беради. Шу сабабдан селекция учун керакли дастлабки материални урганиш ишини ботаник систематика билан эколого-географик систематика асосида олиб бориш керак.
Ёввойи холда усувчи усимлик турлари acocan мутация жараёни ва табиий танланиш туфайли таркиб топиб боради. Буларнинг биринчиси ирсий, яыш генетик узгарувчаиликни таъминлаб берса, иккшгчиси мазкур ареал шароитларида яшовчанликни таъминлай олмайдиган нарсаларнинг хаммасини йук килиб юборади. Танланишнинг кдтъийлиги индивидларнинг бир кадар ухшаш булишини таъминлаб беради.
Экиладиган усимлик турлари узининг тузилиши жихатидан ёввойи холда усувчи усимлик турларидан анчагина фарк килади. Улар одатда нисбатан майда хисобланадиган талайгина бирликлардан - навлардан таркиб топади, навлар мослаштирувчи белгилари жихатидан хам бир-биридан фарк; киладиган булади. Навларнинг турли-туманлиги хар хил шароитларда устириладиган у ёки бу экинга инсон томонидан ккуйиладиган талабларнинг хилма-хил булишига боглик. Шу билан бирга, турлараро сунъий дурагайлаища бир турнинг баъзи навлари бошка турдан олинган белгиларга эга булиши мумкин. Масалан, хосили механизмлар билан йигиб олинадиган помидор навларининг мева бандларида бугимлар булмаслигидек белги ёввойи холда усувчи турдан утган.
Сабзавот экинпари турлари доирасида кенжа турлар купинча уларнинг таркалиши (бош карам, ош ловлаги, сабзи, бош пиёз, баклажон), маданийлаштирилгани ва хужаликда ишлатилишига караб (помидор ва кал ампир) хам ажратилади. Купчилик сабзавот экипларининг тур-хилари морфологик белгиларига (ловлагида илдизмеваси этининг рангига, калампирда мевасининг шаклига, помидорда мевасининг шакли ва барг пластинкасининг тузилишига), хужаликда ишлатилишига (сельдерей) караб тафовут калинади.
Демак маданий усимликларни тур ичида табакалаштирищца бир мунча майда бирликларга ажратицщек умуман кабул килинган ботаник тамойиллар хамиша хам тадбик этилавермайди. Сабаби шуки, навлар талайгина кимматли мутацияларни топиб олиб, мустахкамлаб бориш натижасида, теги шли белгилари жихатидан бир-бирвдан фарк киладиган бир ёки бир неча тур индивидларини неча кайталаб мураккаб тарзда дурагайлаш ва катьий равиища сунъий танлаш натижасида шакллантирилгандир.
Шу муносабат билан, худди усимликшуносликда булганидек сабзавотчиликда хам, acocan, нав деган бирликдан фойдаланилади. Купгина белгилари ва иншатилиши жихатидан бир-бирига якин турадиган навлар сортотип гурухига бирлаштирилади. Селекционер амалий фаолият олиб борар экан, битта ёки бир-бирига якин турадиган бир нечта усимликларнинг авлоди булмиш иодивидлар гурухи билан иш куради. Уларнинг сонига, хар бири генотипининг нечогаик хилма-хилигига, купайиш усулига караб хар кайси гурух ивдивидлари ирсий жихатдан бир-биридан хар хил даражада фарк килиши мумкин. Бир гурухга жуда хилма-хил усимликлар бошкасига бир-бирига анча якин усимликлар, учинчисига эса, деярли бир хилдаги усимликлар кириши мумкин. Бу гурухлар уругаарининг нечошик хилма- хилпиги ва хосил булиш ус'улига караб селекцияда хар хил ахамиятни касб этади ва турлича номлар билаи аталади: популяция, линия, соф линия, клон ва оила деган номлар шулар жумласидандир.
Популяция - хар хил даражада кон-хариндош булган индинидлар мажмуаси. Популяцияда фенотипик жихатдан хам, генотипик жихатдан хам хар хил булган индивидлар, шу билан бирга бир- бирига жуда якин турадиган, бир нечта ёки битта белгиси билан фарк киладиган, шунингдек талайгина белгилари билан ажралиб турадиган усимликлар учрайди. “Популяция” атамаси бирга яшайдиган турли организмяарга нисбатан кулланялади, ботаникада турларга, усимликшуносликда навларга нисбатан иишатилади (нав популяцияси). Тиник популяция - бир-биридан кескин фарк. киладиган усимликлардан олинган иккивчи дурагай наслдир.
Линия - сиртдан бир зайлда, бир хил булиб куринадиган популяция (унинг бир хшш ига ни, бир зайлда булиш ини танлаш таъминлаб боради) ёки битта ё булмаса бир нечта тегшшш белгилари билан бошкалардан ажралиб турадиган ва шу тафовутини бир канча авлодлар давомида саклаб борадиган шадивидлар гурухидан иборат селекция материалидир. Линия индивидларининг кунчилиги унинг учун характерли булган белгиларни юзага чикарадиган генлари буйича одатда гомозигот булади, лекин бошка белгалари буйггча гетерозиготалар булиши хам мумкин. —Линия” атамаси ёппасига чатиш'гиришда, карам, пиёз, бодринг ва бошкаларнинг дурагай уругларини етиштиришда ишлатиш учун навлардан атайлаб чикарилган усимликлар гурухига нисбатан айнихса куп кулланилади.
Соф линия - жуда маромига келтирилган материалдир. У гомозигот усимликларнинг уз-узидан чангланиши натижасида олинган наслдир. Соф линия индивидлари фенотипик жихатдан хам, генетик жихатдан хам бир зайлда, бир хил булади. Соф линияни узидан чангланадиган усимликлардан олиш осонрок. Лекин узок давом зтадиган инбридинг ходисасидан фойдаланиб, уни четдан чангланадиган усимликлардан хам олса булади. Гаплоид усимликлардаги хромосомалар сонини икки баравар ошириш ва уларни узидан чанглатиб, купайтириш йули билан соф линия олиш усуллари ишлаб чикилган.
Клон - битта усимликнинг вегетатив насли. У генотипик жихатдан анча баркарор булади. Битта клон индивидлари генетик жихатдан бир-бирига ва она усимликка ухшайди (меристемаларининг хужай- раларида соматик мутациялар юз бермаган булса). Клон усимликлари уртасида кузатиладиган тафовутлар табиатан модификацион узгарувчанликдан иборат булади ва усимликларни устириш шароитларини бошкача килиб куйшп, шунингдек вегетатив усулда купайтириш учун усимликнинг турли кадимлари ёки органларини олиш йули билан уларни юзага келитириш мумкин.
Оила - бу она усимликнинг жинсий наслидир. Бу атамани она усимликнинг гетерозиготлик даражаси ва чангланиши усулидан кагьий назар кулланиш мумкин.
Шундай кщгиб, битга усимликнинг насли ё оила ёки соф линия ё булмаса, клон булиши мумкин. Вегетатив йул бшган купайиш натижасида клон, гомозиготанинг узидан чангланиши натижасида - соф линия, бошка хамма холяарда эса, оила юзага келади (1- расм).
Генетик жихатдая хар хил булган битта усимликдан олинадиган насл популяция деб юритилса, генотипик жпхатдан бир хидца булган популяция линия деб аталади.

Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish