Х ч. БЎриев о. А. Ашурметов полиз экинлари биологияси ва


Гуллаш ва чангланиш биологияси



Download 0,92 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/69
Sana21.06.2022
Hajmi0,92 Mb.
#689050
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   69
Bog'liq
Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси 0

Гуллаш ва чангланиш биологияси. 
Полиз экинлари 
бир уйли 
усимликлардир.
Бирок гулларининг хили, усимликда кай тарика жой олиши, 
гулларининг чангланиш усули жихатидан улар бир- биридан анча фарк 
килади. Думалок мевали хандалак турининг купчилик ковун навларида 
чангчи ва гермафродит гуллар булса, узун чузик ва тухумсимон Амири 
ковун навларида чангчи ва уругчи гуллар булади. Эркак гермафродитами 
билан таърифланадиган навлар хам учрайди. 
Урта Осиѐ ковун тур ва навларида беш тип гул: функционал чангчили 
ва хакикий чангчи гуллар, функционал уругчи ва хакикий уругчи гуллар 
хамда гермафродит гуллар булиши бизнинг тадкикогларимизда аникланган. 
(1974—1993). Полиз экинлари жинсий жихатдан олганда полигам 
усимликлардир. Ковуннинг хакикий чангчи 


гуллари билан функционал чангчили гуллари 6-8 донадан булиб. цимоз 
тупгуллар хосил килади хамда поядаги барча барг култикларИД
3
юзага 
келади. Хакикий уругчи гуллар ва функционал жихатдан урУ*'
ш
гуллар 
хамда икки жинсли гуллар иккинчи ва учинчи тартибД
аГИ
новдаларда юзага 
келади. 
Ковунлар поясида 3—4 барглар пайдо булиши билан 1—2 баР
г
култигида генератив куртаклар шакллана бошлайдилар. ХандалакЛФ- 
яъни эртапишар ковун навлари гунчалаш фазасига униб чикканиД
ан
g—Ю 
кун утгандан кейин киришадилар. Уртапишар амири крвУ
н
навлари 10—11 
ва кечпишар зард ковунлар эса 12—13 кундан сУ
нг
гунчалаш фазасига 
утадилар. Аввал чангчи гул куртаклари ву*У
йГа
келади, уругчи ва икки 
жинсли (гермафродит) гунчалар эса кейинр
ок
-' факат иккинчи ва учинчи 
тартибли поялар усиши билан пайдо булаДИ- Чангчи, уругчи ва икки 
жинсли гулларнинг дастлабки шакллаШ

даври бир хил кечади ва хар 
бир гунчада чангчи ва уругчи элементлар'
1
булади. Демак, ковун 
ривожланишининг дастлабки боскичида иК
кИ
жинсли хусусиятга эга. 
Кейинчалик эса гулда гинецей е
кй
андроцейнинг ривожига кура сексуал 
типи аникланади. 
Ковунлар гуллаш биологиясида узига хос хусусиятлар мавЖУ'Д- 
Уругчи ва икки жинсли гуллар — мева тугувчи гуллардир. Бу гул-‟

Р 
чангчи гулларга нисбатан 7—10 кун кейин гуллашга кираД
и
‟ Шунингдек, 
мева хосил килувчи гуллар (уругчи ва икки 
жинсли) 
чангчи гулларидан 
15—22 кун аввал гуллашни тугаллайди. АМ
М
° чангчи, уругчи ва икки 
жинсли гулларнинг ялпи очилиш даври ^
И
Р пайтга тугри келади. Чангчи 
гуллари 5—8 тадан булиб, ци>*
03
тупгулини хосил кдлса, мева хосил 
килувчи гуллар факат 
биттаД
ан
‟ 
баъзан иккитадан жойлашади ва улар 
чангчи гулларига нисба'аН йирик булади. Бир вегетация даврида бир 
усимликда ковунлар 
Т
УР
И
ва навига караб 115—450 чангчи гул ва 8—23 
мева хосил килу
вчИ
гуллар очилади. Чангчи гулларнинг мева хосил 
килувчи (уругчи, 
иКкИ
жинсли) гулларга нисбати уртача 11:1 дан 26:1 гача 
булади. 
Ковунлар гуллаш фазасида морфологик ва биологик жихатяЯ
аН
нормал ривожланган чангчи гуллар билан бир каторда, майда, тУ
ла
ривожланмаган гуллар хам учрайди. Бир усимликда вужудга келаДИ
гаН
бу 
чангчи гуллар 4 категорияга булинади: 
1.
Жуда йирик чангчи гуллар. Чангларининг фертиллиги 
(хаѐтчанлиги) 95—

фоиз. Бундай чангчи гуллар палакнинг УР
та
кисмида, 
гуллашнинг бошланиш ва ялпи очилиш даврида ву*У
дга
келади. 
2.
Йирик чангчи гуллар. Чангларининг фертиллиги 90—95 ф
ои3

3.
Майда чангчи гуллар. Палакнинг учки кисмида ялпи очй.
,1иШ
даврида пайдо булади, чангларининг фертиллиги 50—65 фоиз. 
4.
Жуда майда чангчи гуллар, одатда гуллаш тугалланиши давр
иДа


ва пояларнинг энг учки кисмида пайдо булади. Чангларининг хаѐтчанлиги 
паст — 5—10 фоиз, холос. 
К,овунларнинг гултожибарги бир-бирига уланиб кетган гулбарглардан 
иборат булиб, гул косачаси билан кушилиб кетган бешкосачабаргли. Гул 
косачаси бигизсимон ва калин туклар билан копланган. Гулбарглари йирик, 
кузга яккол ташланадиган сарик рангта эгадир. Уругчи ва икки жинсли 
гулларида тугунча, устунча ва тумшукча аник ажралиб туради. Уругчиси 
калта, йугонлашган, 3, баъзан 4—5 булакли, тумшукчаси уч паллали, 
тугунчаси пастки. Тугунча 3 париетал плацентадан таркиб топган булиб, хар 
бир плацентада 2 катор уруг- куртак жойлашган булади. Плацентадаги зруг-
куртаклар сони 500 дан 1200 гача етиши мумкин. Бу ковунлар тури ва навига 
ботик. Масалан, хандалакларда зард ковунларга нисбатан уругкуртаклар 
сони кам булади. 
Ковунлар гулида чангчилар сони бешта, биттаси эркин ва турттаси 
жуфт-жуфт булиб бирга кушилган. Чангчилар ковузгокка ухшаб букилган, 
кушилган чангчиларда турттадан чангдон, битта кушилмаганда эса иккита 
чангдон таркиб топади. Бизнинг маълумотларимизга кура, чанг доналари 
тетраэдрик ѐки учбурчак, думалок шаклда, одатда 3, баъзан 4 тешикчали.. 
Чанг доналари катта-кичиклигига караб, усимлик споралари — чанглари 3 
гурухга ажратилган: "майда", "урта" ва "йирик спорали". Ковун 
чангларининг диаметри тур ва навларига караб 50 — 58 мкм келади, яъни бу 
усимлик"йирик спорали" усимликдир. Тарвуз ва ковок споралари бундан хам 
йирикдир. 
Тарвуз туркумига мансуб тур ва навларда хам асосан структура ва 
функциясига кура, гулларнинг 3 жинсий типи учрайди: чангчи, уругчи ва 
икки жинсли (гермафродит). Баъзи тарвуз навларида чангчи ва икки жинсли 
гуллар ривожланади. Бу усимликларни андромонокист усимликлар деб 
аталади. Бошка тарвуз навларида чангчи ва уругчи гуллар шаклланади, 
буларни монокист усимликлар деб, юритилади. Думалок мевали тарвуз 
навларининг гуллари чангчи ва гермафродит гуллар булса, чузик мевали 
тарвуз навида чангчи ва уругчи гуллар учрайди. Жинсий полиморфлигига 
караб, биринчи тип усимликлар андромонокистларга кирса, иккинчиси — 
монокистларга мансубдир. Эртапишар тарвуз навлари купчилик холларда 
хакикий бир уйли (моноки^т) усимликлардан иборат булса, уртапишар ва 
кечпишар навларид >са жинсий полиморфлиликни иккала типи хам учрайди. 
Бошка ковокдошлар оиласи вакиллари каби, тарвузларда хам энди 
шаклланаѐтган генератив куртаклар, яъни гунчаларда карама- карши жинсга 
хос элементлар куринади. Бу гуллар дастлабки ривожланиш боскичида 
потенциал икки жинсли эканлигидан 


далолатдир. Уругчи гулларда чангчи буртмалари — стаминодиялар хосил 
булса, чангчи гулларда уругчи буртмалари — пистилодий кузатилади. Бу 
морфобиологик белги ва хусусият факат тарвузларгагина эмас, бошка 
ковокдошларга, жумладан ковун ва ковокларга хам хосдир. 
Тарвуз гуллари бош поя ва биринчи, иккинчи тартибли пояларнинг 
барг култигада биттадан жойлашади. Гул бешпалла, кенг воронкасимон 
гултожбаргли булиб, гулбаргларининг пастки кисми кушилиб кетган. 
Гулбарглари оч сарик рангли, 3—4 см, думалокрок шаклда. Гул олди барги 
кайикчага ухшаш шаклда. Икки жинсли ва уругчи гулларидаги уругчиси уч 
кисмдан иборат? тугунча, устунча ва тумшукча. Тугунчада 500—650 
урупсуртак булади, бу уругкуртаклардан тарвуз пишиб етилганда, уруглар 
вужудга келади. 
Чангчи бешта, шулардан иккитаси кушилиб усган, биттаси эркин, 
чангчида 2—4 чангдон булади. Чангдон тук сарик рангли, эгилган шаклда. 
Чангдонда чанг доначалари куплаб етилади. Чанг доначалари ковун 
чанглари каби 3 тешикчали булади, аммо улардан йирикрокдир. Чанг 
доначаларининг йириклиги 58—63 мкм булиб, тарвуз "йирик спорали" 
усимликларга киради. Чангчи гулларида етилган чанг доначаларининг 
фертиллиги ва хаѐтчанлиги гермафродит гуллар чангларига нисбатан 
юкори булади. Сунъий чатиштиришни амалга ошираѐтганда бунга эътибор 
бериш керак. 
Узбек — 452 ва К'узивой 30 тарвуз навлари полигам усимликлар 
булиб, уларда жинсий беш типли гуллар шаклланади: функционал 
жихатдан чангчи (уругчиси ривожланмай колган) ва хакикий чангчили 
гуллар, функционал жихатдан уругчи (чангчилари ривожланмай ксшган) ва 
хакикий уругчи гуллар хамда гермафродит 
1
уллар булиши 
тадкикотларимизда аникланган. Бу гулларнинг хаммаси якка-якка булади 
ва барча барг култикларида юзага келади. Чангчи гуллари билан икки 
жинсли гуллари пастдан юкори томон очилиб боради. Узбек — 452 навли 
тарвузнинг бир тупида 187-264 та хакикий чангчили ва функционал 
жихатдан чангчили гуллар хосил булса, Кузивой — 30 навли тарвузнинг 
бир тупида бу гулларнинг сони 190-314 тага боради. Бу навларда мева 
тугадиган гуллар тегишлича 
11
ва 10 баравар камрок булади. 10-15 барг култиклари доирасида мева 
тугадиган гуллар хаммадан кура купрок юзага келади. 
Ковокларда хам тур ва навларига караб, 3 жинсий типи яъни чангчи, 
уругчи ва икки жинсли (гермафродит) гуллар учрайди. Масалан, йирик 
мевали ковок турида, одатда, чангчи ва уругчи гуллар булса, мускат ковок 
турида чангчи, уругчи катори гермафродит гуллар хам пайдо булади. Барг 
култигида шаклланаѐтган чангчи гуллар туп холда, уругчи ва икки жинсли 
гуллар якка-якка жойлашади. Гул тузилишига кура, косачабарг ва бир-
бирига уланиб кетган сарик рангли 4—6 


гулбаргли гултожбаргдан иборат гулкургонини хосил килади. Ковок 
гуллари бошка ковокдошлар оиласига мансуб усимликлар гулларидан анча 
йирик булади. Барг култигида хосил булган генератив меристемада 3—5 
суткадан сунг гулнинг жинсий структураси намоѐн булади. Аввал чангчи 
гуллар шакллана бошлайди, сунгра поянинг 7—16 бугинларида уругчи ѐки 
гермафродит гуллар вужудга келади. Гулларнинг пайдо булиши ва 
ривожланишига хароратнинг таъсири жуда кучли. Сутканинг уртача 
харорати 1,9—3,9°С пасайиши генератив органларнинг вужудга келишини 
2—3 суткага, уларнинг ривожланишини эса 5—9 суткага кечга суриб 
юборади. 
Ковокларнинг уругчи ва икки жинсли гулларида уругчи жуда йирик 
булиб, оддий куз билан х,ам яккол куринади. Талабалар усимлик 
гулларининг тузилишини урганишда, ковун, тарвуз ва айникса ковок 
гуллари энг кулай объект булиб хисобланади. Уругчи уч кисмга булинади — 
1) тугунча; 2) устунча ва 3) тумшукча. Тугунчада 200 дан 800 гача 
урупсуртак жойлашади. Бу урупсуртаклар кейинчалик урукланган ѐки 
оталанганидан сунг ривожланиб, уруг хосил килади. Бир дона ковок 
мевасида 150 дан 550 тагача 
ypyF 
етилади. 
Крвокларнинг гулларидаги уругчи каби чангчи хам оддий куз билан 
яккол куринади. Гулд ага уругчилар туплами геницей деб аталса, чангчилар 
туплами андроцей дейилади. Чангчи чангдон ва чангчи ипидан ташкил 
топган. Чангдонда чанг етилади. Ковокларнинг чанглари ковун, тарвуз ва 
бошка гулли усимликларга нисбатан жуда Хам йирикдир. Чангнинг 
катталиги 110—130 мкм булиб, шар шаклида, 
6—
8 тешикчали. Тешикчаларининг диаметри 13—14 мкм. Бизнинг 
маълумотларимизга кура, бир дона чангчи гудца 31—32 мг, бир туп 
усимликда 17—18г ва 1 га майдондаги йирик мевали ковокда 43—52 кг чанг 
йигаб олиш мумкин. Ковок чангларининг ранги сарик, чанг доначаларининг 
ташки кобига гадир-будир ва чангларнинг хаѐтчанлиги юкори (95—98%). 
Тадкикслларимиз хар хил турдаги ковок усимликларининг гуллари 
турли типларга хос булишини курсатиб беради. (Ашурметов О.А., Буриев 
Х.Ч., 1993). Жинсий жихатдан олганда, йирик мевали ковок бир уйли, яъни 
моноэцичли усимлик булса, мускат ковок бир уйли, тримоноэцичли полигам 
усимликдир. Испан 73 навли йирик мевали ковокда чангчи ва уругчи гуллар 
булади. Бирок, ковок тупининг турли жойларида 5 тоифа гуллар юзага 
келади: а) гуллаш даврининг бошида асосий поянинг пастки ярусида пайдо 
буладиган майда-майда чангчи гуллар; б) поянинг иккинчи ярусида юзага 
келадиган одатдаги чангчи гуллар; в) кийгос гуллаш даврида поянинг 
учинчи ярусида юзага келадиган одатдаги чангчи ва уругчи гуллар; г) 
поянинг туртинчи ярусида юзага келадиган йирик-йирик уругчи гуллар; д) 
поянинг учки кисмида хосил булиб, уругсиз партенокарпик мевалар 
тугадиган ва ривожланмай каладиган 



Download 0,92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish