H a m d a m o V turkiy xalqlar adabiyoti tarixi

Qozoq adabiyoti prozasi. Iskandar Kubayev qozoq 
m a ’ rifa tp a rv a ri I.Oltinsarin ochgan m aktabda o ‘ qib 
savodini chiqardi. K eyin ko'proq mustaqil bilim olishga 
intilib, nihoyat o‘z davrining yetuk ziyolilaridan bin bo'ldi. 
U o‘z ijodini badiiy tarjimalardan boshlagan. 1910 yilda 
rus masalchisi I.Krilovninng ko'pgina asarlarini qozoq tiliga 
o'girdi. 1912 yilda I.Ko'bayev “ Namunali o'quvchi” nomli 
majmuasini nashr ettirdi. Bunga folklordan olingan va 
o'zining ijodidan ko'plab asarlarni kiritdi.
Y o zu v c h in in g m ashhur asarlaridan b iri “ Q olin ” 
rom anidir. Bunda eski, yaramas u rf-od atlar tanqid 
qilingan. Romanda Turlig'ul nomli oltmish yoshar chol yosh 
qiz Gayshaga uylanmoqchi bo'ladi. Bu nikohga qizning 
otasi xasis, ochko'z Itboy ham rozi. Lekin qizning sevgan 
yigiti Kojas qizni nikoh kechasi olib qochib ketadi. K e y in 
ko‘p janjallar, urushlardan keyin qiz o‘z sevgan yigiti 
Kojas bilan turmush qurishga muvaffaq bo‘ladi. Adibning 
«Ushalgan orzu» nomli qissasi avtobiografik janrda yozilgan. 
U o'zining pedagogik va yozuvchilik faoliyati haqida hikoya 
qiladi. Bu kitobning ham o'qu vch ilar uchun ibratli 
tomonlari juda ko‘p.
Y a n a b ir qozoq m a ’ rifa tp a rv a ri Sultonm axm ud 
Tu rayg'u rov (1893-1920) qisqa umri davomida adabiyot 
tarixida o'chmas iz qoldirdi. U Semipalitinsk uyezdiga 
qarash li B a ya n a u l d egan joyd a tu g'ilga n . Dastlab 
madrasada, keyin mustaqil o‘qib bilim oldi. 1914 yilda 
“ O y q o n ” nom li ju rn a ld a uning “ 0 ‘ quvchi o ’ y la ri", 
“ Q o'm sash” kabi she’ rlari e ’lon qilindi. K eyinchalik
69

---

shoirning “ Sarsonlikdagi h a y o t” , “ K a m b a g'a l” 
nomli 
dostonlari nashr etildi. Bu asarlarda shoir adolatli tuzum 
haqida e ’tiborga loyiq fik rla r aytdi. Uning “ G o ‘zal qiz 
Q am ar” nomli rom anida xotin-qizlar ozodligi, ularning 
haq-huquqlarining paym ol qilingani to‘g ‘risida yozdi. Bu 
kitob 20- yillar qozoq adabiyotining katta yutuqlaridan 
biri bo'lib qoldi. Asarda g o ‘zal qiz Qamarni Nurum nomli 
cholga zo'rlik bilan turmushga chiqarmoqchi 
bo‘ladi. 
Q izn in g otasi U m a rn i k alta k la b , qizni z o 'rlik bilan 
Nurumning uyiga olib ketadi. Unga qizning sevgilisi Ahm ad 
ham yordam berishdan ojiz. Qiz Nurumning uyida, o'zini 
zaharlab o'ldiradi.
T u ra yg'iro v A b a y poeziyasi an’analarini yangi davrda 
davom ettirdi. U A b a y poeziyasini, xuddi payg'am barning 
yurak qoni bilan yozilgan qu r’on suralariga tenglashtirgan 
edi.
Qozoq m a’rifatp arvar adiblaridan Sobit Donentayev 
(1894-1933). P ovlodar uyezdida tug'ilgan. Eski maktab va 
madrasilarda o‘qib savodini chiqargan. 1913 yilda “ O yqon” 
jurnalida birinchi she’ri chiqdi. 1915 yil U fada birinchi 
to'plam i “ M ayda-ch u yda” ( “ m elochi” ) nomi bilan e ’lon 
qilindi. Bu m a’lum darajada h ajviy she’rlardan tuzilgan 
bo‘lib, bularda turli illatlam i tanqid qilgan. Uning “ O xirgi 
so‘ z” , “ D a v r k im n ik i” kabi sh e’rlarida ham ijtim o iy
tengsizlik haqida gap boradi. “ B o‘zto‘rg a y ” nomli asarida 
shoir o‘z xalqining m illiy u rf — odatlari haqida yozadi. 
B o‘zto‘r g ‘ay haqiqat izlab turli vaxshiy kushlarga boradi. 
Burgut, kalxat, lochin kabi kushlar bilan uchrashadi. Bu 
qaysidir tarafi bilan buyuk N avoiyning “ Lisonut ta y r” 
nomli dostoni personajlariga o'xshab ketadi. D onentayev- 
ning “ T o ‘n g‘iz va olibsotar” , “ Baykenning ko‘z yoshlari” 
nomli asarlarida ham ja m iya td a gi turli illatlar ustida 
kulgan va o‘quvchilarni ularga qarshi kurashga chorlagan.
70

---

Saken Sayfullin (1894-1934) Qozoqistonning Jezqazgan 
v ilo y a tid a tu g ‘ ilgan. Eski m aktabda o ‘ qib savodini 
chiqardi, keyin rus-tuzem maktablarida, seminariyalarda 
bilim oldi. S.Sayfullin yoshligida Qozog'istonda tuzilgan 
«B irlik » tashkilotining faol a’zosi edi. Bu tashkilotning 
oldiga qo'ygan asosiy vazifasi qozoq halqini asriy qullikdan 
ozod q ilis h edi. A n a shu ta s h k ilo t 
1910 y ild a
S .S ayfu llin n in g birin ch i sh e’ rla r to'plam i, «O 'tg a n
kunlar»ni Qozon shahrida chop etishga yordam qildi. 
Keyinchalik uning «A sov tulpor», «Do'm bira», «Turmush 
to 'lq in la r i» kabi sh e’ riy to ‘ plam lari; « K o ‘ k ch a tov», 
«Cho'loq oqquyruq», «Ayrilgan oqqushlar» kabi dostonlari 
bosilib chiqdi. Shoirning bu asarlarida mehnatkash xalq 
xayoti, uning ozodlik uchun olib borgan kurashlari 
ko'rsatilgan. Albatta shoir o‘zi yashayotgan davrdagi 
tarixiy muxitni chuqur anglab ololmagan edi.
Saken Sayfullin o'zining ijtimoiy faoliyati bilan ham 
qozoq xalqining madaniyati tarixiga katta hissa qo'shdi. 
U bir qancha gazeta va jurnallarda muharrir bo'lib ishladi. 
Q o zo g 'is to n M a o r if v a z ir lig id a fa o liy a t k o 'rsa tib , 
mamlakatda maorifni tashkillashtirishda katta ishlami 
amalga oshirdi.
Xullas, Sayfullin o‘z ijodiy faoliyati bilan yangi qozoq 
adabiyoti asoschilaridan biri bo'lib tarixda qoldi.
Bu davrda poeziya yetakchi janr bo‘lib, unda JJaboyev, 
Toir Sharoqov, Sobit Muqanov, Abdulla Tojiboyev, G ‘ali 
O 'r m o n o v la r n in g y a r a tg a n p o e tik a s a rla ri katta 
ahamiyatga ega bo‘ldi. 30-40 yillarga kelib esa qozoq 
ad ab iyotid a dostonchilikning rivo jla n ga n ligi ko'zga 
tashlanadi.
S.Muqanovning “ Oq a y iq ” , “ K olxoz ovulining bir 
kuni” , Toir Sharokovning “ P o ‘ lat quyuvchi” . "Oqim” . 
“ Cho'lda o'rmon shovullaydi” , Abdulla Tojiboyevning
71

---

“ Q urm ong'ozi” , “ B olalik ” , “ Jam bul” kabi dostonlarida 
o‘z davrining m uhim masalalari badiiy tahlil qilinadi. 
Bular ichida A .T ojib oyevn in g “ Jambul” dostoni ayniqsa 
zo ‘r ilhom va m a h o ra t bilan yozilgan. Bu b io g ra fik
dostonda Jambul hayoti, u yashagan davr voqealari bilan 
bog‘lab berilgan. M a ’lumki, Jambul yuz yoshdan oshib 
vafot etgan. A n a shu davrda ko'plabtarixiy voqealam in g 
guvohi bo'ldi. Jambul doimo o ‘z xalqining ravn aqi uchun 
q a y g 'u r g a n s a n ’ a t k o r edi. U Rus im p e r iy a s in in g
b o s q in c h ilik
s iy o s a t in i 
q o r a la d i. 
R o m a n o v la r
dinastiyasining uch yuz yilligi nishonlanayotgan paytda, 
Jambulga bu voqeaga bag'ishlab she’r yozish topshirilgan. 
Jambul esa bundan hazar qilishini aytib, u taklifni rad 
qiladi. Shundan keyin politsiya Jambulni qattiq jazolaydi. 
Asarda ana shu voqealar mahorat bilan tasviralngan.