H. A. Jamolxonov



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet96/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

32
 Qarang
: Матусевич М. И Современный русский язык. Фонетика –М:.. "Просвещение". 1976 с. 122-125.  
 
  
 


48 
 
IZOH: m,n,η undoshlari artikulatsiyasida portlash o’ta kuchsizlanadi, bunga havo 
oqimining to’siqqa urilib, orqaga qaytishi va burun bo’shlig’idan sirg’alib  o’tishi sabab 
bo’ladi.  Shuning  uchun  adabiyotlarda  bu  tovushning  artikulatsiya  usuli  har  xil 
baholanmoqda:  "portlovchi-sirg’aluvchilar"
33
,"portlovchilar"              (29,28-b.)  , 
"sirg’aluvchilar"  (16,25-b.), «burun (nazal)  undoshlari» (1,118-bet) kabi. 
5.Titroq  undosh  -  "r".  Bu  undoshning  talaffuzida  tilning  uchi  qattiq  tanglayning 
old qismi tomon ko’tariladi va havo zarbidan titraydi, havo oqimi tebranadi. 
III. 
Un  paychalari  ishtirokiga  ko’ra.
  Tasnifning  bu  aspektida  un  (ovoz) 
paychalarining  tovush  hosil  qilishda  ishtirok  etish-etmasligi  nazarda  tutiladi.  Bu  belgi 
asosida undoshlar quyidagi ikki turga bo’linadi:  
1.Jarangsiz  undoshlar  -  k,p,s,t,f,x,(ts),ch,sh,q,h.  Jarangsiz  undoshlarning 
talaffuzida  havo  oqimi  bo’g’izdagi  un  paychalari  orasidan  to’siqqa  uchramay  o’tadi, 
natijada un paychalari tebranmaydi, ovoz hosil bo’lmaydi, tovush halqumda yoki og’iz 
bo’shlig’idagi to’siqda yuzaga kelgan shovqinning o’zidangina tarkib topadi. 
2.Jarangli  undoshlar-  b,v,g,d,j,j(dj),z,y,l,m,n,η,r,g’.  Jarangli  undoshlarning 
talaffuzida  bo’g’izdagi  un  paychalari  tortilib,  taranglashadi,  ular  oralig’idagi  bo’shliq 
yo’qoladi,  natijada  o’pkadan  kelayotgan  havo  oqimi  un  paychalariga  urilib,  uni 
tebratadi, tebranish esa ovozni yuzaga keltiradi, ovoz o’z navbatida og’iz bo’shlig’idagi 
to’siqda paydo bo’lgan shovqinga qo’shilib, tovushning jaranglashuviga sabab bo’ladi. 
IY.
Ovozning ishtirok etish darajasiga ko’ra. 
Bu belgi asosida undoshlar sonorlar 
va shovqinlilarga bo’linadi: 
1.Sonorlarda ovoz shovqinga nisbatan ustun bo’ladi (shovqin juda kam miqdorda 
qatnashadi).  Hozirgi  o’zbek  adabiy  tilida  m,n,η,l,r,y  undoshlari  sonor  tovushlar 
(sonantlar)  hisoblanadi.  Sonorlar  rezonator  ton  manbai  nuqtai  nazaridan  ikki  guruhga 
bo’linadi:  a)  burun  sonantlari-  m,n,ng;  b)  og’iz  sonantlari-  r,l,y.  Bulardan  1)  "m"ni 
talaffuz  qilishda  bo’g’izdan  kelayotgan  un  (ovoz)  ikki  lab  orasidagi  to’siqqa  urilib, 
orqaga  qaytadi,  shu  tarzda  yana  halqum  orqali  burun  bo’shlig’iga  yo’l  oladi.  Bu 
jarayonda bo’g’iz, halqum, og’iz bo’shlig’i va burun bo’shlig’i rezonator ton manbaiga 
aylanadi: shularda qo’shimcha tonlar paydo bo’lib, ovozning shovqinga nisbatan ustun 
bo’lishi ta’minlanadi; 2) "n"ni talaffuz qilishda bo’g’izdan kelayotgan un (ovoz) tilning 
uchki  qismi  bilan  yuqori  milk  orasidagi  to’siqqa  urilib,  orqaga  (halqumga)  qaytadi, 
so’ng  burun  bo’shlig’iga  o’tadi  (bunda  burun  yo’lidagi  to’siq  ochilgan  bo’ladi). 
Natijada  og’iz,  halqum,  bo’g’iz,  burun  bo’shliqlari  rezonator  ton  manbai  vazifasini 
bajaradi.  Ammo  og’iz  bo’shlig’ining  rezonatorlik  imkoniyati  "m"  dagi  holatdan  
kamroq bo’ladi (chunki hajm va shakl o’zgaradi); 3) "ng"ni talaffuz qilishda kelayotgan 
un(ovoz)  tilning  orqa  qismi  bilan  yumshoq  tanglayning  boshlanish  qismi  orasidagi 
to’siqdan  orqaga  qaytib,  yana  halqum  va  bo’g’izga  boradi,  halqum  orqali  burun 
bo’shlig’iga o’tadi (bunda ham burun yo’lidagi to’siq ochilgan bo’ladi), natijada og’iz, 
bo’g’iz,  halqum  va  burun  bo’shliqlarida  qo’shimcha  tonlar  paydo  bo’lib,  ovozning 
ustunligi  ta’minlanadi.  Bunda  shuni  ham  alohida  ta’kidlash  kerakki,  "ng"ning 
artikulatsiyasida  og’izning  rezonatorlik  imkoniyatlari  "m"va"n"  sonorlaridagi  holatdan 
                                                      

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   92   93   94   95   96   97   98   99   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish