H. A. Jamolxonov


 В.К.Журавлёв.Диахроническая фонология.-М.: «Наука», 1986, с.36.Yana qarang:с.61,370



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

18
 В.К.Журавлёв.Диахроническая фонология.-М.: «Наука», 1986, с.36.Yana qarang:с.61,370. 


35 
 
b//p arxifonemasining varianti P (
tub
 va 
tup 
so’zlarida), d//t arxifonemasining varianti T 
(
qad 
va 
qat
 so’zlarida), z//s arxifonemasining varianti S (
tuz
 va 
tus
 so’zlarida) bo’lgani 
kabi. 
     Kuchsiz  pozitsiyada  neytrallashgan  fonemalarning  fonetik  tabiati  farqlanmasa  ham, 
ularning  oppozitsiyadagi  fonologik  qiymati  saqlanadi.  Bu  hol    fonemaning  sof  fonetik 
jihati  emas,  lingvistik-funksional  mohiyati  til  uchun  etakchi  omil  ekanligidan  dalolat 
beradi. 
    Xulosa: 
  a)  fonemalar  til  mexanizmida  muhim  ijtimoiy  ahamiyatga  ega  bo’lgan 
mustaqil  birliklardir:  ular  so’z  va  morfemalarning  tovush  qobig’ini  (ifoda  planini) 
farqlash bilan birga, shu so’z yoki morfemalarning ma’nolarini farqlash vazifasini ham 
bajaradi;  b)  fonemalarda  differensial  (farqlanadigan)  va  integral  (farqlanmaydigan) 
belgilar mavjud bo’lib, ulardan birinchisi (differensial belgi) fonologik jihatdan 
relevant 
belgi,
 ikkinchisi (integral belgi) esa fonologik jihatdan 
norelevant belgi
 hisoblanadi; d) 
ikki  fonemaning  qarama-qarshi  qo’yilayotgan  differensial  belgilari  shu  fonemalarni 
bitta oppozitsiyaga birlashtiradi, bir farqlanish belgisiga asoslangan ikki va undan ortiq 
oppozitsiyalar  esa  korrelatsiyalarga  uyushadi.  Demak,  oppozitsiyalardagi  farqlovchi 
belgilar korrelyatsiyada birlashtiruvchi belgiga aylanadi; e) korrelatsiyalar o’z navbatida 
bir-biri  bilan  ulanib,  bir  butun  tizimni-fonologik  sistemani  hosil  qiladi,  bunda 
oppozitsiya  sistemaning  quyi  pog’onasi  (yadrosi),  korrelatsiya  esa  uning  yuqori 
pog’onasi bo’ladi. 
     
ESLATMA:
    tilning  fonologik  tizimida  korrelatsiya  hodisasi  borligini  aniqlagan 
olimlardan biri (ehtimol, birinchisi) bizning yurtdoshimiz Abu Ali ibn Sino bo’lgan. U 
o’zining  fonetikaga  doir  bir  risolasida  "dol"  "to"ga  qanday  munosabatda  bo’lsa, 
"zod""sin"ga  shunday  munosabatda  bo’ladi",–degan  edi.  Qiyos  qiling:  "dol"(jarangli 
"d")  -"to"  (jarangsiz"t"),  "zod"  (jarangli  "z")-"sin"(jarangsiz  "s").  Bunda  jarangli  va 
jarangsizlik belgilari asosida d-t, z-s oppozitsiyalari bir korrelatsiyaga uyushayotganligi 
nazarda tutilganligi shubhasiz.
19
 
 
O’zaro  zidlanishda  (oppozitsiyada)  bo’lgan  fonemalardan  birini  ikkinchisi  bilan 
almashtirish  qonuniyati  Z.M.Boburning    «Boburnoma»sida  ham  qayd  etilgan.Unda 
shunday  deyilgan:  «So’ngra  ma’lum  bo’ldikim,  turki  lafzida  mahal  iqtizosi  bila  to  va 
dol, yana g’ayn va qof va kof bir-birlari bila mubaddal bo’lurlar emish».
20
 
 
Izoh: 
mubaddal
 – «almashingan», 
iqtizo
 – «taqozo», «talab», «istak», «ehtiyoj», 
mahol
 – «imkonsiz». 

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish