H. A. Jamolxonov

qo’l
  (butun)  - 
qo’l
  (qism  –  «barmoq» 
ma’nosida: 
Besh  qo’l  barobar  emas
), 
bosh
  (butun)- 
bosh
  (qism-«miya»,  «aql-xush» 
ma’nolarida: 
Tog’ning ko’rki tosh bilan, odamning ko’rki 
bosh
 bilan
);  
b)  qismning  nomi  butunga  ko’chiriladi: 
olma
  (qism-«meva»)- 
olma
  (butun  – 
daraxt:
  olma  gulladi
), 
eshik
  (qism  –  «uyning  eshigi»,  «hovlining  eshigi»)  – 
eshik
 
(butun  –  «uy»,  «hovli»: 
Eshigimda  juda  ko’p  odamlar  ishlagan.
  O.), 
tirnoq
  (qism)  – 
tirnoq
  (butun  –  «bola»,  «farzand»: 
Sizga  og’ir.  Peshanangizga  tirnoq  bitmadi. 
Ko’nglingiz yarim.
 R.F.), 
tuyoq
 (qism) – 
tuyoq 
(butun – "uy hayvoni", "mol": 
Nikolay 
zamonida ostonam tuyoq ko’rmagan. 
O.).  
 
94-§.  Ma’noning  kengayishi
  –  leksemaning  ma’no  hajmida  tor  ma’nodan  keng 
ma’noga  qarab  siljishning  yuz  berishi.  Masalan, 
yaylov
  so’zi  dastlab  "tog’ning 
tepasidagi  o’tloq"ni  ifodalagan:  qadimgi  turkiy  tilda 
yay  (yay)
  so’zi  "yoz"ni, 
yaylag’
 
so’zi  esa  "yozlaydigan  joy"ni  anglatgan  (105,226-227).  Chorvadorlar  yoz  payti  molni 
tog’ning  tepasidagi  o’tloqlarda  ("yaylag’"da)  boqishgan,  qishda  esa  "yaylag’"dan 
"qishlag’"ga  tushib  yashashgan.  Hozirgi  paytda 
yaylov
  so’zi  faqat  tog’ning  tepasidagi 
"mol boqiladigan o’tloq"ni emas, balki umuman "mol boqiladigan maydon"ni anglatadi, 
bunday  maydon  tog’ning  tepasida  ham,  dasht-adirlarda  va  hatto  pasttekisliklarda  ham 
bo’lishi mumkin. Bunday ma’no kengayishi 
qishloq
 so’zining semantikasida ham sodir 

---

126 
 
bo’lgan:  u  dastlab  "qish  faslida  yashaydigan  joyni"ni  anglatgan,  hozir  esa  umuman 
"aholi yashaydigan punktning bir turi" ma’nosini ifodalaydi. 
           Tilshunoslikda  atoqli  otning  turdosh  otga  o’tishini  ma’no  kengayishi  deb 
baholash  holatlari  ham  bor  (27,86-87).  Masalan: 
Rizamat
  (atoqli  ot)  – 
rizamat
 
(mahalliy,  xo’raki  va  mayizbop  uzum  navi).  Bu  nav  mashhur  sohibkor  Rizamat  ota 
Musamuhamedov tomonidan yetishtirilgan va shu sohibkor nomi bilan atalgan (demak, 
so’zning ma’no hajmi kengaygan).