H. A. Jamolxonov

ila 
gulshanda bo’lib
dur
. 
                           G’uncha ko’z ochib 
                                 Gul yuzida xanda bo’lib
dur
. 
                           Gullar ichida 
                                 Shohi o’zim der edi lola, 
                           Mag’rurligidan 
                                 
Ul
 o’zi sharmanda bo’lib
dur
 (E.V.) 
(Eski o’zbek tiliga xos birliklar – 
ila, ul, "-dur"
.) 
6.
Differensiatsiya  prinsipi  (simvolik  prinsip). 
Bu  prinsip  asosida  tuzilgan  imlo 
qoidalariga  ko’ra,  shakli  bir  xil  bo’lgan  so’zlar  (omonimlar)  yozuvda  signalizatorlar 
(ishora belgilari), diakritik belgilar  vositasida yoki bir harf o’rnida boshqa harf ishlatish 
orqali  farqlanadi: 
atl
á
s  (
mato
)  – 
á
tlas  (
geografik  atlas
),  yangi  (
sifat
)  –  yangi  (
ravish
), 
tan
á
  (
gavda
)  –  ta’na  (
minnat
),
 
bandà
  (qul)  – 
bànda 
(shayka), 
urish
  (urmoq)  – 
urush
 
(«jang»)  kabi.  Keltirilgan  so’zlarda  urg’u    (

)  va  tutuq  (‘)  belgilari  orfografiyaning 
differensiatsiya prinsipi talabiga ko’ra qo’llangan; 
urish
 va 
urush
 so’zlarida esa «i» va 
«u» harflarining ishlatilishi ham shu prinsipga asoslangan. 
7.
Shakliy-an’anaviy  yozuv.
  Bu  prinsip  so’z  boshida  yoki  oxirida  ikki  undosh 
qatorlashib  kelgan  leksik  birliklarning  imlosini  qoidalashtirishga  asos  bo’ladi. 
Ma’lumki,  o’tmishda  turkiy  tillarda  so’z  boshida  ikki  undosh  qatorlashib  kelmagan. 
Shuning  uchun  boshqa  tillardan  o’zlashtirilgan  ayrim  so’zlarning  boshida  ikki 
undoshning yonma-yon qo’llanishi uchrasa, ulardan oldin yoki shu ikki undosh orasida 
bir unlini orttirish odati bo’lgan. Bu odat hozirgi jonli so’zlashuvda ham uchrab turadi: 
shkaf>ishkop,  staj>istaj,  drap>dirap,  plan>pilon 
kabi.  Ba’zan  so’z  oxirida  ham  ikki 
undosh orasida bir unli orttiriladi yoki undoshlardan biri (so’nggisi) tushirib qoldiriladi: 
sabr>sabir,  nasr>nasir,  nashr>nashir,  go’sht>go’sh,  g’isht>g’ish
    kabi.  Shakliy-
an’anaviy  yozuv  prinsipiga  ko’ra  bunday  paytlarda  so’zlar  talaffuzi  asosida  emas, 
                                                                                                                                                                                     
 

---

85 
 
o’zlarining  asl  shaklini  saqlagan  holda  yoziladi: 
shkaf,  staj,  drap,  plan,  sabr,  nasr, 
nashr, g’isht, go’sht  
kabi. 
Bu  prinsipning  mohiyati  Faxri  Kamolov  tomonidan  «etimologik  yoki  grafik 
prinsip» deb nomlangan tamoyil mohiyatiga juda yaqin turadi.
59
  
8.
Semantik-uslubiy  prinsip: 
a) 
semantik  prinsip
  so’z  yoki  so’z  shakllarining  
imlosini ularning ma’nolariga tayanib belgilaydi. Masalan, 
lola, po’lat
 (turdosh otlar) – 
Lola, Po’lat
  (atoqli otlar), 
ishchi 
(«-chi» kasb oti yasovchi) 
– ish-chi
?          («-chi»- 
so’roq  yuklamasi), 
senda
  («-da»-  o’rin-payt  kelishigi  affiksi)- 
sen-da!
          («-da»- 
kuchaytiruv  va  ta’kid  yuklamasi)  kabi;      b) 
uslubiy  prinsip 
asosida  tuzilgan  imlo 
qoidalari  so’z  yoki  grammatik  shakllarning  semantik  tarkibidagi  uslubiy  semalarning 
nutqdagi faollashuvini  yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan,
ota, ona, vatan, 
siz,  o’zingiz
  kabi  so’zlar  yoki  grammatik  shakllar  shu  so’zlar  (shakllar)  orqali 
ifodalangan  shaxslarga  yoki  tug’ilib-o’sgan  yurtga,  diyorga  alohida  hurmat-e’tibor 
bildirilganda  bosh  harf  bilan  yoziladi:
Ota,
 
Vatan,Ona,Siz,O’zingiz
  kabi.Shuningdek, 
gap  ichida 
Tinchlik,  Ozodlik,  Mehnat,  Baxt 
kabi  so’zlarning  ba’zan  bosh  harf  bilan 
boshlanishi ham uslubiy printsip talablaridan kelib chiqadi. Masalan,
Yashasin Ozodlik, 
Tinchlik 
kabi. 
Og’zaki  nutqda  so’z  ma’nosini  kuchaytirish  maqsadida  so’z  tarkibidagi  ayrim 
undoshlarni  qavatlantirish  (geminatsiya)  yoki  unlilarni  cho’zish  kabi  holatlar  uchrab 
turadi.  Ular  yozuvda  ham  harflarni  qavatlantirish  orqali  ifodalanadi:  ma