35-§. Til oldi undoshlari tavsifi.
1)
"t" fonemasi
- til oldi-alveolar, portlovchi (sof portolovchi), jarangsiz,
shovqinli undosh, «d»ning jarangsiz jufti. Bu undosh so’zning barcha pozitsiyasida
uchraydi: so’z boshida (
tosh,tog’
), so’z o’rtasida (
ota, botir
) va so’z oxirida (
ot, qavat
)
39
Bu haqda qarang: Абдура
ҳ
монов
Ғ
.А., Рустамов А.
Қ
адимги туркий тил. -Т.: "Ў
қ
итувчи", 1982, 9- ва 33-бетлар. Yana
qarang: Тўйчибоев. Б. Ko’rsatilgan asar, 28-29-бетлар.
53
kabi. Bu undosh tojik tilidan o’zlashgan
daraxt, do’st, go’sht, musht, mast, past
kabi
so’zlar oxirida (sirg’aluvchi x,s,sh undoshlaridan so’ng qo’llanganda) talaffuz
etilmasligi ham mumkin. Bunday hodisa turkiy solarda, shuningdek, ruscha-
baynalmilal o’zlashmalarda kamroq uchraydi;
yurist>yuris,
aferist>aferis,
avgust>avgus, artist>artis, to’rt>to’r
kabi. Ammo
ost, ust, tort (tortmoq), yurt
kabi
turkiy so’zlarda va
port, post, tort
("konditer mahsuloti") kabi ruscha o’zlashmalarda
so’z oxiridagi "t" tushirib qoldirilmaydi;
2)
"d" fonemasi
- til oldi-alveolar, sof portlovchi, jarangli, shovqinli undosh,
«t»ning jarangsiz jufti. So’z boshida (
daryo
), o’rtasida (
odam
), oxirida (
ozod
)
qo’llanadi. So’z boshi
(daraxt),
intervokal holat (
odat
), jarangli yoki sonor bilan
yondosh holat (
gijda,sajda,banda,onda-sonda
)bu undosh uchun kuchli pozitsiyadir. Bu
pozitsiyada "d" undoshining asosiy ottenkasi qo’llanadi, boshqa holatlar "d" uchun
kuchsiz pozitsiya hisoblanadi, bunda jarangli "d"ning jarangsizlashgan ottenkasi
qatnashadi. Masalan:
ketdi>ketti
(d>t)
, tushdi>tushti
(d>t)
, asad>asat
(d>t)
,
savod>savot
(d>t) kabi. Bular jarangli "d"ning kombinator va pozitsion ottenkalari
(allofonlari) sanaladi.
"D" fonemasi qadimgi turkiy tilda so’z boshida qo’llanmagan;
3)
"s" fonemasi
- til oldi-dental, sirg’aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh
«z»ning jarangsiz jufti. So’z boshida (
savat
), o’rtasida (
qasam
), oxirida (
olmos
)
qo’llanadi. Deyarli barcha pozitsiyalarda o’zining asosiy ottenkasini saqlaydi:
asbob,
asta, osdi, o’sdi, qafas, asos
kabi;
4)
"z" fonemasi
- til oldi-dental, sirg’aluvchi, jarangli, shovqinli undosh, «s»ning
jarangli jufti. So’z boshida (
zamon, zafar
), o’rtasida (
bozor,ozod
) va oxirida
(
oz,aziz,mayiz
) qo’llanadi. Jarangsiz undosh ta’sirida "s" ga o’tadi:
iztirob>istirob,
mazkur>maskur
kabi. Bundagi "s" jarangli "z" fonemasining jarangsizlashgan
kombinator ottenkasi sanaladi ("t" va "k"ning ta’sirida bo’lganligi uchun). Ba’zan so’z
oxirida ham bir oz jarangsizlashadi:
sakkiz>sakkis
(z>s),
tannoz>tannos
(z>s) kabi.
Bundagi "s" jarangli "z" fonemasining pozitsion ottenkasi hisoblanadi (so’z oxirida
bo’lganligi uchun). Demak, so’z boshi (
zamon
), ikki unli orasi (
go’zal
) va jarangli yoki
sonor bilan yonma-yon bo’lgan holat (
jonzot, tuzdon
) "z" uchun kuchli pozitsiya,
boshqa holatlar esa kuchsiz pozitsiya sanaladi.
Qadimgi turkiy tilda so’z boshida qo’llanmagan.
5)
"l" fonemasi
- til oldi-alveolar, sirg’aluvchi, jarangli, sonor tovush. So’z
boshida (
lagan
), o’rtasida (
olam
) va oxirida (
qamal
) qo’llanadi. Orqa qator unlidan
so’ng qattiqroq (
ol, bol
kabi), old qator unlidan so’ng esa yumshoqroq (
il, el, bel
kabi)
talaffuz etiladi. Fe’lning shart mayli va sifatdosh shakllarida ("-sa", "-gan"
qo’shimchalaridan oldin qo’llanganda) jonli so’zlashuv nutqida o’zak oxiridagi "l"
tushib qolishi ham mumkin:
kelsa>kesa, kelgan>kegan
kabi;
Qadimgi turkiy tilda "l" fonemasi so’z boshida qo’llanmagan;
6)
"n" fonemasi
- til oldi-alveolar, jarangli, sonor, burun tovushi. So’z boshida
(
nok, narsa
), o’rtasida (
ona, anor
) va oxirida (
burun, tutun
) ishlatiladi. Lab undoshidan
oldin qo’llanganda assimilatsiyaga uchrab, lab-lab "m" tarzida talaffuz qilinadi:
shanba>shamba
( n>m),
tanbur>tambur
(n>m) kabi;
7)
"r" fonemasi
- til oldi-tanglay, titroq, jarangli, sonor tovush. So’zning boshida
(
raqs, ro’mol
), o’rtasida (
darak,guruch
) va oxirida (
xabar, agar, zarar
) kela oladi.
54
Toshkent shevasida otning "-lar" bilan qo’llangan shaklida shu qHshimcha oxiridagi
"r"ning
tushib
qolishi
keng
tarqalgan:
kitoblar>kitobla,
bolalar>bolala,
akamlar>akamla, oyimlar>oyimla
kabi. Talaffuzning bu shakli adabiy til me’yori
sanalmaydi.
Qadimgi turkiy tilda "r" fonemasi so’z boshida qo’llanmagan.
8)
"sh" fonemasi
- til oldi-tanglay, sirg’aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh.
So’zning boshida (
shamol,sholi
), o’rtasida (
tushuncha, o’sha
) va oxirida (
naqsh,
ravish
) kela oladi. Deyarli barcha pozitsiyada asosiy ottenkasi saqlanadi:
go’sht, g’isht,
tovushlar, tovushni, tovushdan, tushgin, tushkinlik
kabi;
9)
"j" fonemasi
- til oldi-tanglay, sirg’aluvchi, jarangli, shovqinli undosh. So’z
boshida, o’rtasida va oxirida qo’llanish holatlari faqat ruscha-baynalmilal
o’zlashmalarda uchraydi:
janr,jeton,jemper,jurnal
(so’z boshida);
major,barja
(so’z
o’rtasida);
blindaj, peyzaj, drenaj, ekipaj, personaj,garaj, tiraj, massaj, sabotaj, staj
(so’z oxirida) kabi. So’z o’rtasida qo’llanishi tojik tilidan o’zlashgan bir necha so’zda
ham uchraydi:
mujda, gijda, ajdaho (ajdarho)
kabi. Bunday pozitsiyada sirg’aluvchi
"j" qorishiq "j"ning "d" ta’sirida o’zgargan ottenkasi bo’lishi ham mumkin. Bu undosh
so’z oxirida jarangsizlashadi:
massaj>massash, drenaj>drenash, ekipaj>ekipash
kabi.
Qadimgi turkiy tilda bu tovush bo’lmagan.
10)
Do'stlaringiz bilan baham: |