H. A. Jamolxonov



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet74/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

      
26-§.Ottenkalar  tasnifi.
  Ottenkalar  tilshunoslikda  majburiy  va  individual 
turlarga ajratiladi. 
1.Majburiy  ottenkalar  fonemaning  so’z  tarkibidagi  yoki  nutq  oqimidagi  fonetik 
qurshov ta’sirida yoki ma’lum fonetik pozitsiya talabi bilan o’zgargan ko’rinishlaridir. 
Ular o’z navbatida kombinator ottenkalar va pozitsion ottenkalarga bo’linadi:  
a) 
kombinator  ottenkalar
  so’z  tarkibidagi  tovushlarning  bir-biriga  ta’siri 
natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  jarangli  "z"  fonemasi 
mazkur
  so’zi  tarkibida 
jarangsiz "k" undoshi ta’siriga uchraydi va jarangsiz "s" tarzida (
maskur
  deb)  talaffuz 
qilinadi; 
b) 
pozitsion  ottenkalar
  undosh  fonemalarning  so’z  oxirida  kelgan,  unli 
fonemalarning  urg’uli  yoki  urg’usiz,  ochiq  yoki  yopiq  bo’g’inlarda  qo’llangan 
ko’rinishlaridir. Masalan, jarangli "b" va "d" fonemalari so’z oxirida jarangsiz "p"va "t" 
tarzida talaffuz qilinadi: 
tartib>tartip,omad> omat
 kabi. Bundagi "p" va "t" tovushlari 
jarangli "b" va "d" fonemalarining pozitsion ottenkalari sanaladi, "i" unlisi 
bilan
 so’zida 
qisqa va kuchsiz (urg’usiz bo’g’inda bo’lganligi uchun), o’
ik
 so’zida kuchliroq (urg’uli 
bo’g’inda bo’lganligi uchun), 
bir
 so’zida tor (to’la yopiq bo’g’inda bo’lganligi uchun), 
endi 
so’zida esa bir oz kengaygan holatda-
ende
 shaklida (so’z oxiridagi ochiq bo’g’inda 
bo’lganligi uchun) talaffuz etiladi. Bu ko’rinishlarning barchasi bitta "i" fonemasining 
turli pozitsion ottenkalari hisoblanadi;  
d)fonema  ottenkalarining  yuzaga  kelishida  ba’zan  kombinator  va  pozitsion 
omillar  birga  qatnashadi,  natijada  fonemaning 
kombinator-pozitsion  ottenkasi
  (aralash 
ko’rinishi)  shakllanadi.  Masalan,  old  qator  "i"  fonemasi 
qilich 
  so’zining  birinchi 
bo’g’inida  "q"ning  ta’siriga  duch  kelib,  "ы"  ga  moyil  talaffuz  etiladi(kombinator 
ottenka),  ayni  paytda  urg’usiz  bo’g’inda  bo’lganligi  uchun  bu  fonema  kuchsizlanadi 
(pozitsion ottenka). 
Fonemalarning  kombinator  va  pozitsion  ottenkalari  tilshunoslikda  shu 
fonemalarning 
allofonlari 
deb ham yuritiladi. 
         Har  bir  fonema  nutq  oqimida  o’zining  yuqoridagi  ottenkalaridan  biri  shaklida 
namoyon bo’ladi, bunday ottenkalar ichida bittasi shu fonema uchun tipik bo’ladi - kam 
o’zgaradi yoki butunlay o’zgarmaydi: fonemalarning kuchli pozitsiyadagi ko’rinishlari 
bunga  misol  bo’ladi.  Masalan, 
daraxt
  so’zi  boshida  yoki 
  bodom
  so’zi  o’rtasida 


37 
 
qo’llangan  "d"  fonemasining  akustik-artikulatsion  belgilari  shu  fonemaning  alohida 
(nutqdan  tashqarida)  olingan  belgilaridan  deyarli  farq  qilmaydi.  Fonemaning  bunday 
ko’rinishi  shu  fonemaning 
asosiy  ottenkasi
  yoki  fonema  qatoridagi 
dominanta
  deb 
qaraladi. Qolgan barcha ko’rinishlar esa asosiy bo’lmagan (notipik) ottenkalar sanaladi. 
Notipik ottenkalar fonetik qurshovdagi tovushlarga ko’proq darajada qaram bo’ladi;  
e)  majburiy  ottenkalarning  adabiy  so’zlashuvga va  jonli  so’zlashuvga  xoslangan 
uslubiy  ottenkalari 
  ham  uchraydi:   
ko’ylak 
("l"-adabiy  so’zlashuvga  xos)  >  ko’ynak 
("n"-jonli so’zlashuvga xos), 
 qarmoq 
("r"-adabiy so’zlashuvga xos)> 
qalmoq
 ("l"-jonli 
so’zlashuvga xos) kabi.  
Fonemalarning 
uslubiy 
ottenkalaridan 
uslubiy 
(stilistik) 
maqsadlarda 
foydalaniladi.  
 
So’zlovchi  va  tinglovchining  xotirasida,  odatda,  fonemaning  asosiy  ottenkasi 
"o’rnashib  qolgan"  bo’ladi,  shu  bois  inson  nutq  oqimida  fonemaning  o’zgargan 
ottenkasi  qo’llanganligini  sezmaydi,  uni  asosiy  ottenka  sifatida  qabul  qiladi: 
fonemaning  lingvistik-funksional  (fonologik)  xususiyati  shuni  taqozo  etadi.  Masalan, 
tub  
va
    tup
  so’zlari oxiridagi "b" va "p" fonemalari bir xil talaffuz etiladi: 
tup
(1) va 
tup
(2)  kabi,  ammo  inson  bu  ikki  so’zning  ma’nolarini  farqlashda  qiynalmaydi,  chunki 
tub 
so’zining  oxiridagi  fonemaning  aslida  "p"  emas,  "b"  ekanligi  uning  xotirasida 
mustahkam  o’rnashib  qolgan.  Demak,  fonemalarning  til  va  nutqdagi  tanituvchi 
funksiyalari realizatsiyasida ularning fizik-akustik belgilari 
emas,  lingvistik-funksional  belgilari  muhim  rol  o’ynaydi.  Bularni  o’rganish 
fonologiyaning vazifasi hisoblanadi. 
2.Individual  ottenkalar  ayrim  kishilarning    talaffuzidagi  o’ziga  xosliklar  (mas., 
erkak  va  ayollardagi  ovoz  tafovutlari)  tufayli  yoki  nutq  a’zolaridagi  nuqsonlar  sababli 
yuzaga  keladigan  tovush  ko’rinishlaridir.  Bunday  ottenkalarning  lingvistik  qiymati 
yo’q, shunga ko’ra ular tilshunoslikda o’rganilmaydi. 
     
3.Fakultativ  variantlar  fonemaning  bir  xil  fonetik  pozitsiyadagi  ikki  xil 
ko’rinishidir.  Chunonchi, 
shohi
  so’zidagi  "h"  shu  pozitsiyada  (intervokal  holatda)  "y" 
ko’rinishida  ham,  "h"  ko’rinishida  ham  namoyon  bo’ladi; 
shohi-  shoyi,  Tohir-Toyir 
kabi.  Shuningdek,  sirg’aluvchi  "s"  fonemasi  jonli  so’zlashuvda  so’z  boshida  "ch" 
ko’rinishida  ham  qo’llanadi:  soch-choch,  sochiq-chochiq,  sachratmoq-chachratmoq 
kabi.  

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish