92
grammatikasi", "O’zbek adabiy tili tarixi", "Eski o’zbek tili va yozuvi praktikumi"
kurslari doirasida ko’zdan kechirgan ma’qul.
64-§
. O’zbek yozuvining XX asr tarixi murakkab jarayonlarga boyligi bilan
xarakterlanadi: bu davrda o’zbek yozuvi bir necha marta tub isloh qilindi – bir grafik
tizimdan boshqa grafik tizimga ko’chirildi. Jahon xalqlarining yozuv tarixida bunday
hodisa kamdan-kam uchraydi.
Mavjud manbalar tahlilidan shu narsa ma’lum bo’ladiki, o’zbek yozuvining XX
asr tarixi to’rt davrni o’z ichiga oladi:
1-davr – arab grafikasiga asoslangan yillar (1900-1929)
64
.
2-davr – lotin grafikasiga asoslangan yillar (1929-1940).
3-davr – rus grafikasiga asoslangan yillar (1940-1995).
4-davr – ikki yozuvlilikka (rus va lotin grafikalaridagi yozuvlarga) asoslangan
yillar (1995-2010)
65
.
65-§.
Birinchi davr:
bu davrning 1917 yilgacha bo’lgan bosqichida yozuvni isloh
qilishga qaratilgan jiddiy harakatlar kuzatilmaydi. Bu bosqichda asosiy e’tibor savod
chiqarish, o’qish-o’qitish ishlarini tashkil etish kabi masalalarga qaratiladi, shu
maqsadda bir qator o’quv-uslubiy kitoblar yaratiladi: "Ustodi avval" (Saidrasul
Saidazizov, 1902), "Birinchi muallim" (Abdulla Avloniy, 1911), "Ikkinchi muallim"
(Abdulla Avloniy, 1912), "Turkcha qoida" (M.M. Faxriddinov, 1913), "Rahbari soni"
(Abdullaxo’ja Saidmuhammadxo’jaev, 1916), "Imlo" (Ashurali Zohiriy, 1916) kabi
qo’llanmalar shular jumlasidandir. Bunday kitoblarda yozuvni isloh qilish masalalarini
ko’rish maqsad qilinmagan, ammo ularni yaratish, shular asosida savod chiqarish,
yozish va o’qish ko’nikmalarini shakllantirish jarayonida yozuvni soddalashtirish, uning
alifbosi va imlosini o’zbek tili xususiyatlariga moslashtirish zarurati borligi sezila
borgan, bunday zarurat sezgisi esa, o’ylaymizki, yozuv islohotiga jiddiy zamin
hozirlagan.
Yozuv tariximizning 1918-yildan keyingi davrlari alifbo va imloni
milliylashtirish, soddalashtirish, keyinroq esa ularni butunlay boshqa grafik tizimga
ko’chirish harakatlarining yuzaga kelganligi bilan xarakterlanadi. Xususan:
1918-yilda
Toshkentda til-imlo va adabiyot masalalari bilan shug’ullanuvchi
to’garak-seminar – "Chig’atoy gurungi" jamiyati tashkil topadi. Unga Fitrat (Abdurauf
Abdurahimov) va Qayyum Ramazonov boshchilik qilishadi. Shu yilning o’zida
Turkiston Muxtor Jumhuriyati Maorif Xalq Komissarligida "Turk shu’basi" tashkil
etiladi. Bu shu’ba o’zbek maktablari ishi bilan shug’ullanadi, xususan, ta’lim dasturlari
va maktab darsliklarini yaratish bo’yicha ish olib boradi. Ish jarayonida alifbo, imlo va
istiloh (termin) masalalari bilan bog’liq muammolarga duch kelingan, natijada, shu
muammolarni hal etish zarurati paydo bo’lgan.
66
Do'stlaringiz bilan baham: