H. A. Jamolxonov



Download 2,28 Mb.
Pdf ko'rish
bet100/395
Sana01.01.2022
Hajmi2,28 Mb.
#299352
1   ...   96   97   98   99   100   101   102   103   ...   395
Bog'liq
Hozirgi o`zbek adabiy tili jamolxonov

М –1955. С36.  
38
 
Qarang: Миртожиев М. Ўзбек тили фонетикаси.- Т.: "Университет", 1998. 23-25-бетлар. 
 


50 
 
2.  Shovqinlilarda  ovoz  shovqinga  nisbatan  kam  bo’ladi  yoki  mutlaqo 
qatnashmaydi.  Masalan:  b,g,d,j,j(dj),z  undoshlarida  ovoz  kam,  shovqin  ko’p,  ammo 
k,p,s,t,f,x,ch,sh,q,h undoshlarida ovoz yo’q, bu undoshlar faqat shovqin hisobiga tarkib 
topgan. 
Undoshlar tasnifi quyidagi jadval tarzida ifodalanishi mumkin: 
         
Ov
o
z bi
la

sho
v
q
inn
in

m
uno
sa
b
a
ti
ga
 k
o’r

A
rt
ikul
a
ts
i
y
a
 
u
su
li
g
a
 
ko
’r

Artikulatsiya o’rniga ko’ra 
Bo’g’i

undos
hi 
Labial 
undoshlar 
Til undoshlari 
 
 
Lab-
lab 
Lab

tish 
Til 
oldi

tish 
Til  oldi- 
tang lay 
Til 
o’rta 
Sayo
z  til 
orqa  
Chuqu

til 
orqa 
Faringal 
undosh 
Sho
v
qi
n
li
la

Portlovch

b  P 
 
 
d  t   
 
 
 
g  k 
 

 
Qorishiq 
portlovch

 
 
 
 
 
 

(dj) 
ch   
 
 
 
 
 
 
Sirg’aluv
chi 
V   
 
F  z  s  J 
sh   
 
 
 
G’  x 

So
n
o
rl
a

 
Yumuq 
fokusli 
burun 
tovushlari 
m   
 
 
n   
 
 
 
 
η   
 
 
 
Sirg’aluv
chi-lar 
 
 
 
 
l   
 
 
y   
 
 
 
 
 
Titroq 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
      
J
-li
 
J
-
siz
 
j-
li
 
J
-
siz
 
J
-li
 
J
-
siz
 
J
-li
 
J
-
siz
 
J
-li
 
J
-
siz
 
J
-li
 
J
-li
 
J
-
siz
 
J
-li
 
J
-
siz
 
J
-
siz
 
 
 
Un paychalari ishtirokiga ko’ra 
Tekshirish savollari 
 
1. Konsonantizm nima? 
2.Hozirgi o’zbek adabiy tili konsonantizmi qanday undoshlardan tarkib topgan? 
Ularning soni nechta? 
3.Tovush fokusi nima? Uning ahamiyati? 
4.O’zbek tilining qaysi tovushlari ikki fokusli? Sababi? 
5.Undosh fonemalar qaysi belgilar asosida tasnif qilinadi? 
6.Artikulatsiya o’rniga ko’ra undoshlar tasnifi? 
                                                                                                                                                                                     
 


51 
 
7.Artikulatsiya usuliga ko’ra undoshlar tasnifi? 
 
8.Un paychalari ishtirokiga ko’ra undoshlar tasnifi? 
 
9.Ovoz va shovqin munosabatiga ko’ra undoshlar tasnifi? 
 
10.O’zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar? 
 
                
Tayanch tushunchalar 
 
Konsonantizm
 - undosh fonemalar tizimi. 
Labial undoshlar
 - lab-lab va lab-tish undoshlari.  
Til-tish  undoshlari 
(dorsal  va  alveolyar  undoshlar)-  tilning  uchki  qismi  bilan 
pastki yoki yuqori tishlarning milki orasidagi to’siqda hosil bo’ladigan undoshlar. 
Til  oldi
-  tanglay  undoshlari  -    til  oldi  qismining  qattiq  tanglay  tomon 
ko’tarilishidan hosil bo’lgan to’siqda yuzaga keladigan undoshlar. 
Til  o’rta  undoshi
  -  tilning  o’rta  qismi  bilan  tanglay  orasidagi  to’siqda  hosil 
bo’lgan "y" undoshi. 
Sayoz  til  orqa  undoshlari 
-  k,g,η(ng)    fonemalari.  Ular  velar  (qattiq)undoshlar 
sanaladi. 
Chuqur  til  orqa  undoshlari
  -q,g’,x  fonemalari.  Ular  uvular  (kichik  til 
ishtirokida hosil bo’lgan) undoshlar sanaladi. 
 
Bo’g’iz undoshi 
- "h" fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi. 
Yumuq fokusli burun tovushlari
 (nazal tovushlar) - m,n,η sonantlari. 
 
 
UNDOSH FONEMALAR TAVSIFI 
 
  
Adabiyotlar
: 10[59-67], 18[60-70], 22 [52-106],27[21-25], 29[26-54]. 
 
34-§. Labial undoshlar tavsifi. 
1
.  "b"  fonemasi
  -  lab-lab,  portlovchi,  jarangli,  shovqinli  undosh,  «p»ning 
jarangli  jufti.  So’z  boshida  (
bodom
),  unli  yoki  jarangli  undosh  bilan  yonma-yon 
qo’llanganda (
tabrik
) jarangli bo’ladi, demak, bunday o’rin "b" undoshi uchun kuchli 
pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so’z o’rtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon 
qo’llanganda  assimilatsiyaga  uchrab,  jarangsiz  "p"  tarzida  talaffuz  etiladi: 
ibtidoiy> 
iptidoiy, obkash>opkash, jabha>japha 
kabi. Bunday o’rin "b" fonemasi uchun kuchsiz 
pozitsiya  hisoblanadi,  jarangsiz  "p"  esa  jarangli  "b"ning  kombinator  ottenkasi 
(variatsiyasi) sanaladi, chunki jarangsizlanish kombinator omil ta’sirida  – yonma-yon 
kelgan  tovushlar  assimilatsiyasi  tufayli  sodir  bo’lmoqda.  Jarangli  "b"  undoshi  so’z 
oxirida 
ham 
jarangsizlashadi: 
maktab>maktap,  g’azab>g’azap,  asab>asap, 
qassob>qassop
 kabi. Demak, so’z oxiri ham "b" fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir. 
Bunday  o’rinda  jarangsiz  "p"  jarangli  "b"ning  pozitsion  ottenkasi  (variatsiyasi) 
sanaladi, chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, "b"ning 
so’z  oxirida  kelishi  (pozitsion  omil)  tufayli  sodir  bo’lmoqda;  "b"  fonemasi  ikki  unli 
orasida  (intervokal  pozitsiyada)  ko’pincha  sirg’aluvchi  "v"  ga  o’tadi; 
chivin


52 
 
qovoq
  kabi.  Bunday  o’zgarish  ikki  so’z  birikkanda  ham  sodir 
bo’ladi; 
boraver
 kabi. 
 "b"  fonemasining  kuchli  pozitsiyadagi  ko’rinishi  asosiy  ottenka  hisoblanadi, 
chunki  bu  ottenka  "b"  fonemasi  uchun  tipikdir.  Uning  kuchsiz  pozitsiyadagi 
ko’rinishlari  o’zgargan  ottenkalar  (allofonlar)  sanaladi,  demak,  "b"  fonemasi  so’z 
tarkibida asosiy ottenka va allofonlar shaklida namoyon bo’ladi; 
2. 
"p"  fonemasi
  -  lab-lab,  portlovchi,  jarangsiz,  shovqinli  undosh,  «b»ning 
jarangsiz  jufti.  Bu  undosh  so’zning  barcha  pozitsiyalarida  –  so’z  boshida  (
paxta
), 
o’rtasida  (
opa
),  oxirida  (
qop
)  keladi.  Deyarli  barcha  holatlarda  asosiy  ottenkasi 
saqlanadi.  Jarangli  "b"ning  so’z  oxirida  jarangsizlanishi  "b"  va"p"    fonemalarining 
mo’tadillashuviga  –  neytralizatsiyaga  olib  keladi.  Qiyos  qiling: 
kitob>kitop, 
kanop>kanop 
kabi. Bunday paytda ikkala so’z oxiridagi "p" b//p arxifonemasining har 
ikki a’zosi uchun umumiy bo’lgan «P» varianti sanaladi.  
3. 
"v"  fonemasi
  -  lab-lab,  sirg’aluvchi,  jarangli,  shovqinli  undosh                  (E.V. 
Sevortyan,  S.  Otamirzayeva  uni  sonor  tovushlar  sirasiga  kiritishadi).  So’z  o’rtasida 
(
gavda,tovuq
),  oxirida  (
ov,suv
)  ishlatiladi.  O’zbek  tiliga  tojik-fors  va  arab  tillaridan 
o’zlashgan so’zlarda ham qo’llanadi: 
navo
(toj),
 navodir
 (arabcha); qadimgi turkiy tilda 
so’z boshida qo’llanmagan. 
O’zbek  tiliga  arab  va  rus  tillaridan  o’zlashgan  so’zlarda  lab-tish  “v”  ham 
uchraydi. Bu tovush lab-lab “v”ning fakultativ varianti sanaladi. U so’z boshida (
vaqt, 
va’da, vagon
), o’rtasida (
ovqat,  aviatsiya
)  va  oxirida  (
afv,  ustav
) qo’llanishi, kuchsiz 
pozitsiyada  jarangsizlanishi  (
avtomat>aftomat,  arxiv>arxif
  tarzida  talaffuz  qiinishi) 
ham mumkin. 
4. 
"f"  fonemasi
  -  lab-tish, sirg’aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh  sof  turkiy 
so’zlarda  qo’llanmaydi,  fors,  arab,  rus  tillaridan  o’zlashgan  so’zlardagina  uchraydi: 
farzand
  (toj.),
    farq 
(arab.),
  fabrika  (
rus.

  kabi.  Lablashgan  unlilar  bilan  yonma-yon 
qo’llanganda  lab-tish  "f"  ning  lab-lab  ottenkasi  yuzaga  keladi: 
fazl-fozil-fuzalo;  faqir-
fuqaro 
 kabi. Bunday holat 
firma
 va 
funksiya
 kabi ruscha o’zlashmalarda ham uchraydi.      
Jonli  so’zlashuvda  lab-tish  "f"ning  lab-lab,  portlovchi,  jarangsiz  "p"  tarzida 
talaffuz  qilinish  holatlari  uchrab  turadi: 
faqat>paqat,  qafas>qapas,  ulfat>ulpat
  kabi. 
Bundagi  "p"  undoshi  sirg’aluvchi  "f"ning  kombinator  yoki  pozitsion  ottenkasi  emas, 
uslubiy  ottenkasidir,  u  turkiy  til  vakillarida  "f"  ga  xos  artikulatsiya  bazasining  (psixo-
fiziologik ko’nikmaning) o’tmishda bo’lmaganligi ta’sirida sodir bo’ladi; 
5. 
"m"  fonemasi
  -  lab-lab,  sonor,  burun  tovushi.  So’zning  barcha  qismlarida  – 
so’z  boshida  (
moy,mana
),  o’rtasida  (
amaki,  osmon
),  oxirida  (
tom,  xum
)  qo’llanadi. 
Qadimgi  turkiy  tilda  so’z  boshida  "b"ning  fakultativ  ottenkasi  sifatidagina  uchragan 
(
ming
  so’zida),  so’z  o’rtasi  va  oxirida  mustaqil  fonema  sifatida  qo’llangan; 
qamug’
 (hamma), 
qum
 kabi.
39
  

Download 2,28 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   96   97   98   99   100   101   102   103   ...   395




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish