51
7.Artikulatsiya usuliga ko’ra undoshlar tasnifi?
8.Un paychalari ishtirokiga ko’ra undoshlar tasnifi?
9.Ovoz va shovqin munosabatiga ko’ra undoshlar tasnifi?
10.O’zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar?
Tayanch tushunchalar
Konsonantizm
- undosh fonemalar tizimi.
Labial undoshlar
- lab-lab va lab-tish undoshlari.
Til-tish undoshlari
(dorsal va alveolyar undoshlar)- tilning uchki qismi bilan
pastki yoki yuqori tishlarning milki orasidagi to’siqda hosil bo’ladigan undoshlar.
Til oldi
- tanglay undoshlari - til oldi qismining qattiq tanglay tomon
ko’tarilishidan hosil bo’lgan to’siqda yuzaga keladigan undoshlar.
Til o’rta undoshi
- tilning o’rta qismi bilan tanglay orasidagi to’siqda hosil
bo’lgan "y" undoshi.
Sayoz til orqa undoshlari
- k,g,η(ng) fonemalari. Ular velar (qattiq)undoshlar
sanaladi.
Chuqur til orqa undoshlari
-q,g’,x fonemalari. Ular uvular (kichik til
ishtirokida hosil bo’lgan) undoshlar sanaladi.
Bo’g’iz undoshi
- "h" fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi.
Yumuq fokusli burun tovushlari
(nazal tovushlar) - m,n,η sonantlari.
UNDOSH FONEMALAR TAVSIFI
Adabiyotlar
: 10[59-67], 18[60-70], 22 [52-106],27[21-25], 29[26-54].
34-§. Labial undoshlar tavsifi.
1
. "b" fonemasi
- lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh, «p»ning
jarangli jufti. So’z boshida (
bodom
), unli yoki jarangli undosh bilan yonma-yon
qo’llanganda (
tabrik
) jarangli bo’ladi, demak, bunday o’rin "b" undoshi uchun kuchli
pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so’z o’rtasida jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon
qo’llanganda assimilatsiyaga uchrab, jarangsiz "p" tarzida talaffuz etiladi:
ibtidoiy>
iptidoiy, obkash>opkash, jabha>japha
kabi. Bunday o’rin "b" fonemasi uchun kuchsiz
pozitsiya hisoblanadi, jarangsiz "p" esa jarangli "b"ning kombinator ottenkasi
(variatsiyasi) sanaladi, chunki jarangsizlanish kombinator omil ta’sirida – yonma-yon
kelgan tovushlar assimilatsiyasi tufayli sodir bo’lmoqda. Jarangli "b" undoshi so’z
oxirida
ham
jarangsizlashadi:
maktab>maktap, g’azab>g’azap, asab>asap,
qassob>qassop
kabi. Demak, so’z oxiri ham "b" fonemasi uchun kuchsiz pozitsiyadir.
Bunday o’rinda jarangsiz "p" jarangli "b"ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi)
sanaladi, chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta’sirida emas, "b"ning
so’z oxirida kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo’lmoqda; "b" fonemasi ikki unli
orasida (intervokal pozitsiyada) ko’pincha sirg’aluvchi "v" ga o’tadi;
chivin