H. A. Jamolxonov hozirgi o‘zbek adabiy tili

38-§. Chuqur til orqa undoshlari tavsifi.
1) "q" fonemasi - chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh. Bu fonema so’z boshida (qozon, qor), o’rtasida (to’qay, soqol) va oxirida (buloq, oziq) kela oladi. Ko’p bo’g’inli so’zlarga unli bilan boshlangan affiks qo’shilganda, asos oxiridagi "q" undoshi "g’" ga o’tadi: taroq- tarog’im, tarog’ing, tarog’i kabi. Bir bo’g’nli so’zlarda (yoq, yo’q so’zlaridan boshqalarida), shuningdek, ayrim ko’p bo’g’inli o’zlashma so’zlarda asos oxiridagi "q" "g’" ga o’tmasligi mumkin: haq- haqim, haqing, haqi; ittifoq- ittifoqimiz, ittifoqingiz, ittifoqi kabi. Jonli so’zlashuvda "q"ning dissimilatsiyaga (maqtanmoq>maxtanmoq) yoki assimilatsiyaga (to’qson>to’xson) uchrash holatlari kuzatiladi. Ko’p bo’g’inli so’zlarning oxiridagi "q" jonli so’zlashuvda sirg’aluvchi "g’" tarzida talaffuz etiladi: baliq>balig’, taroq>tarog’ kabi. Qadimgi turkiy tilda q-k tovushlari bitta fonemaning ikki ko’rinishi bo’lgan, keyinchalik bu fonema divergensiyaga uchrab, ikkita fonemaga aylangan. Demak, "q"ni "k" ning divergenti deyish mumkin;
2) "g’" fonemasi - chuqur til orqa (uvular), sirg’aluvchi, jarangli, shovqinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh, «x»ning jarangli jufti. Bu fonema so’z boshida (g’or, g’alvir), o’rtasida (tog’ora, sog’inch) va oxirida (tog’, yog’, mablag’) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda "g" ning variatsiyasi bo’lgan va so’z boshida qo’llanmagan. Demak, tarixan "g"ning divergensiyaga uchrashi natijasida "g’" yuzaga kelgan, shuning uchun uni "g"ning divergenti deyish mumkin. Hozirgi o’zbek adabiy tilida "g’" bilan tugagan so’zlarga "g" bilan boshlangan affikslar qo’shilganda "g’" va "g" larning "q" ga ko’chish holatlari uchraydi: tog’+ga>toqqa, bog’+ga>boqqa, og’gan>oqqan, sog’+gani>soqqani kabi. Shevalarda so’z oxirida "g’" o’rnida "v" ning qo’llanish hollari uchraydi: tog’>tov, to’g’ri>tuvri, og’iz>ovuz kabi. Bunday holatlar adabiy til uchun me’yor hisoblanmaydi;
3) "x" fonemasi - chuqur til orqa, sirg’aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh, «q»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so’z boshida (xalq, xabar), o’rtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (do’zax, mix, tarix) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda "x" undoshi bo’lmagan. U eski turkiy til davrida paydo bo’lgan: xan (xon), xayu(qaysi), yaxsaq (oqsoq) kabi (29, 52- b.)
Qipchoq lahjasi shevalarida "x"ning o’rnida "q" ning qo’llanish holatlari uchraydi: xabar>qabar, xalq>qalq, xalta>qalta kabi. "X" undoshidan song qo’llangan unlilar, odatda, orqa qator ottenka bilan talaffuz etiladi (akkomodatsiya hodisasi sodir bo’ladi): xulq, xavf, xato kabi.