Guruh talabasi Tojiyev Asadbekning

Mamlakatning eksport va import salohiyati va tashqi savdosi

Fransiya chetga elektron va maxsus mashina, uskunalar, samolyot, temir va poʻlat, ofis mashinalari, don mahsulotlarini qayta ishlash vositalari, alkogolli ichimliklar, gazlama, pishloq, goʻsht, sut, kiyimkechak, poyabzal, upaelik va hokazolarni chiqaradi. Chetdan yonilgʻi, sanoat xom ashyolari, transport jihozlari, mashinalar, isteʼmol mollari keltiriladi. Tashqi savdoda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari: Belgiya, Germaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya, shuningdek, AQSH va Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. Fransiyada xalqaro turizm rivojlangan: yiliga 50 mln. kishi kelibketadi. Pul birligi — frank.

Fransiya iqtisodiyotini boshqaradigan asosiy shakllar

Fransiyaning biz ta’kidlagan monopolik kapitali uchun harakterli jihatlardan biri moliya va pul-kredit munosabatlari barqarorligini ta’minlab turishdan iborat. Agarda iqtisodiyotning bu muhim tarmoqlarida pasayish darajasi sezilsa davlat ushbu zahiralardan foydalaniladi.
1980 yillar o‘rtalarida Fransiya hukumati mamlakatda keng ko‘lamli xususiylashtirish dasturini e’lon qildi. Natijada yalpi ichki mahsulot ulushida davlat sektori ishtiroki pasaydi, ya’ni davlat ishi bilan band bo‘lganlar 16 foizni, ishlab chiqarish bilan band bo‘lganlar 28 foizni, jami pul aylanma harakatda 36 foizni tashkil etdi. Xususiy sektor esa elektr energiya ishlab chiqarilishida 70 foiz, aloqa va transport sohasida 59 foiz, aviatsiya sanoatida 84 foiz, avtomobil ishlab chiqarishda 40 foiz, qurol-yarog‘ ishlab chiqarishda esa 75 foiz ulushiga ega bo‘ldi. Davlat 90 foiz depozit va 85 foiz kredit mablag‘larini o‘z nazoratiga oldi.

Fransiyada davlat mulki asosan uch xil shaklda boshqariladi:

1. Milliy jamiyat shaklida. (masalan, «Gaz de Frans», Elektrisiti de Frans», «Sharbonaj de Frans» banki va boshqalar kabi);
2. Ma’muriy boshqaruv. (Atom energiyasi bo‘yicha kommisariat, pochta xizmati, tamaki va gugurt sanoati boshqaruvi va boshqalar).
3. «Aralash iqtisodiyot» jamiyati. («Fransez de petrol» kompaniyasi). Bundan tashqari davlat mulkini tashkil etuvchi jihatlar yangi tarmoqlarda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ygan (masalan, informatika, energetika, yadro sanoati, bioindustriya) va faoliyati turini o‘zgartirgan, keskin burilish yoqasida turgan kompaniyalar sanaladi.

Aksariyat mamlakatlarda asosiy mablag‘, ichki iqtisodiy kengayish va takroriy ishlab chiqarish ta’minoti kabi vazifalarni davlat hal etmaydi. Ya’ni, davlat bu borada islohatchi emas. Ammo, Fransiya uchun harakterli tomon aynan shu – ya’ni bosh islohatchi sifatida bu jarayon idora etadi, hatto tijorat banklarining aktivlari va stavka foizlarini doimiy nazoratida ushlaydi.

Rivojlangan bozor munosabatlariga o‘tish davri rejasi boshlangan o‘sha 90-yillar o‘rtasida dastlabki belgilangan maqsad mamlakatdagi mavjud ishlab chiqarish sur’atini barqaror saqlash, bozorning chet el mahsulotlari bilan to‘lishini kamaytirish, ishsizlik kelib chiqmasligini qattiq nazorat qilishdan iborat edi. Bu vazifani uddalash uchun mamlakatda 14 turdagi noan’anaviy tuzilmalar tashkil topdi. Bundan ko‘zlangan maqsad esa aniq edi: zamonaviy texnologiyalarni o‘zlashtirish, mamlakat ichkarisida yuqori sifatli raqobat muhitini yaratish, Yevropa bozorini egallashga keng ko‘lamli tayyorgarlik ko‘rish va boshqalar.

Mamlakat umumiqtisodiyotida davlat aralashuvi ko‘lami Fransiyada AQSH, Buyuk Britaniya va boshqa mamlakatlardan ko‘ra ancha yuqori sanaladi.

Fransiya iqtisodiyotida zamonaviylashgan sohalar tizimi quyidagicha holatni tashkil etadi: sanoatda – 26,7 foiz, qishloq xo‘jaligida – 4,3 foiz, qurilishda – 5,6 foiz va xizmat ko‘rsatish sohasida 5,8 foizdan iborat.

Oxirgi yillarda Fransiya iqtisodiyoti tizimida keskin o‘zgarishlar ko‘zga tashlandi. Sanoat ishlab chiqarish hajmi mohiyatili o‘sdi. Jumladan, sanoatdagi ulush ichki mahsulotlar hisobidan 50 foizni, eksport hisobidan esa qariyib 90 foizni tashkil etmoqda. Ayniqsa sanoat taraqqiyoti avtomobilsozlik, aviasozlik, elektronika, atom energetikasi, neft kimyo va maishiy elektr asboblar ishlab chiqarish sohasida yaqqol ko‘zga tashlandi. Bugungi kunda fransuz aviatsiya-raketa sanoati jahonda uchinchi o‘rinni egallaydi. Shuningdek, kimyo sanoati, alyuminiy ishlab chiqarish, radioelektronika sanoatida rivojlanish salmog‘i keskin oshmoqda.

Keyingi yillarda mamlakatda harbiy-aerokosmik sanoati ham dinamik ravishda yuksaldi. Bu o‘sish yillik 10 foizni tashkil etdi. Shu qatori yillik o‘sishda farmatsevtika (7,4 foiz) va elektronika (6 foiz) sanoati ham doimiy taraqqiyot yo‘liga chiqqan. Fakat yillar salmog‘ini solishtirganda mashinasozlik, stanoksozlik va temiryo‘l transporti mahsulotlari ishlab chiqarishdagina o‘zgarish sezilayapti, xolos.

Informatika, aerokosmik sanoat, stanoksozlik sohasi uchun zarur texnologiya va uskunalar ishlab chiqarish uchun ikki tomonlama eksport-import operatsiyalari va po‘latni qayta ishlash, to‘qimachilik xomashyosi, organiq kimyo kabi yarim tayyor mahsulot ishlab chiqarish ham fransuz sanoatida o‘ziga xos xususiyat kasb etayotir.

Fransiya sanoati keng ko‘lamdagi va chukur o‘tkazilgan qayta qurish jarayon yangi yuksalish yo‘liga chiqib oldi. Bu o‘z navbatida fan-texnika taraqqiyoti bilan o‘zaro uzviy bog‘liq holda olib borildi. Har yili davlat ilmiy–tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanma (NIOKR) lari rivoji uchun ichki daromaddan 2,2 foiz miqdorida moliyaviy mablag‘ ajratadi. Katta bilim, salohiyat mushtarakligi samarasi o‘laroq tez orada elektrotexnologiya, transport ehtiyot qismlari, aerokosmik va harbiy sanoat uchun zarur jihozlar ishlab chiqarilishida rivojlanish ko‘zga tashlandi. So‘nggi paytda jahon oksoqlanishi sezilayotgan avtomobil sanoatida ham muhim siljishlar bo‘ldi. Dunyo ayniqsa iste’moli uchun o‘ta ahamiyatli bo‘lgan kemasozlik, charm poyabzal, oziq-ovqat, yog‘ochni qayta ishlash, metallurgiya, neft xomashyosi, shuningdek issiqlik – energetika resurslari lokalizatsiyasi, atom elektrostansiyasi kabi sohalarda yangi islohatlar jarayonini o‘tash talab etilayotgan edi. Hozirda kechayotgan bu jarayon Fransiyani kelgusida mazkur tarmoqlar bo‘yicha jahon bozorida yanada katta salohiyatga ega bo‘lishida o‘z samarasini ko‘rsatadi. Birgina energetika zahirasi jihatidan mamlakat 77 foizlik ulushga ega. Fransiya har yili 490 mlrd. kilovatt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish quvvatiga ega. Umuman olganda mamlakat elektr energiyasi ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda AQSH, Xitoy, Yaponiya, Rossiya va Kanadadan keyingi 6-o‘rinni band etgan.
Fransiya qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtiruvchi va uni chetga eksport qiluvchi dunyodagi yetakchi davlatlardan biri. Uning tabiiy iqlim sharoiti bu yerda qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan mo‘l hosil yetishtirishning imkonini beradi. Chorvachilik Fransiya qishloq xo‘jaligining eng rivojlangan tarmog‘i bo‘lib, sohada qo‘lga kiritilayotgan sarmoyaning uchdan ikki qismi aynan shu tarmoqqa to‘g‘ri keladi. Chorvachilikda esa naslchilik, bo‘rdoqichilik va go‘sht-sut yo‘nalishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Fransiya mol go‘shti, yog‘, sut va sut mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda nufuzli mamlakat sirasiga kiradi. Masalan, u bu borada Yevropa Ittifokida ikkinchi, dunyoda esa beshinchi o‘rinni egallaydi. Don mahsulotlaridan - bug‘doy, arpa, sholi va makkajo‘xori, shu bilan birga qand lavlagi, kartoshka va sabzovat ekinlari yetishtirishda ham Fransiyada katta tajriba to‘plangan. Vino tayyorlashda u jahonda Italiyadan keyingi ikkinchi, konyak ishlab chiqarishda esa birinchi o‘rinni egallaydi.
Mamlakatda qishloq xo‘jalik maydonlari ko‘pgina yer sohiblariga bo‘lib berilgan. Xo‘jalik yuritish ikki turda – oilaviy pudrat va sanoatlashgan usulda tashkil etilgan. Fransuz qishloq xo‘jaligi yangicha kechgan islohatlar tufayli soha juda tez sanotlashdi, hech qanday bank va savdo mablag‘larisiz rivojlandi. Agar ilgari qishloq xo‘jaligi mahsulotlari monopolist tashkilotlar kapitali vositasida qayta ishlangan bo‘lsa, hozirda soha o‘z kapitali, o‘z korxonalariga ega. Fransiya qishloq xo‘jaligi mamlakatda yagona agrosanoat majmuasi tarkibiga kiradi.

Bu yerda 7 foiz aholi qishloq xo‘jaligi sohasi bilan band. Kichik fermalar ko‘p yer egalarining o‘rtacha yer maydoni 23 gektarni tashkil etadi. Ammo, har yili xo‘jaliklar soni kamaymoqda (yillik 2,5 foiz). Shu bois so‘nggi yillarda kichik xo‘jaliklar kooperativlarga birlashmoqda, natijada esa soha zamonaviy qishloq xo‘jalik texnikalari bilan boyimokda.

Ayni paytda dehqonlarning 80 foizi ana shunday kooperativlarga birlashdi va ularning 600 tasi jami g‘allaning 70 foizini, sut va sut mahsulotlarining teng yarmini yetishtirib bermokda. Fransuz qishloq xo‘jaligi kooperatsiyasiga uyushgan barcha kooperativlar qariyib 4 mingtani tashkil etadi va mamlakatda yetishtirilayotgan qand lavlagi, go‘sht, uzum, tamaki xom ashyosining salmoqli qismini yetkazib beradi.
Fransiya tashqi iqtisodiyotida tashqi savdo asosiy o‘rin egallaydi. Bu esa mamlakat iqtisodiyotida katta mazmun kasb etadi. Fransiya-Xalqaro savdo faoliyatining faol a’zosi. Qariyib beshdan bir qismlik milliy mahsulot eksportga chiqariladi. Fransiya eksport salohiyati bo‘yicha dunyoda beshinchi o‘rinda turadi. Juda kam miqdorda energetik va xomashyo bazasiga ega. Shu bois yokilg‘i va ko‘pgina xomashyoni chetdan keltiradi. Masalan, mamlakat ichkarisiga 40 foiz yokilg‘i, 100 foiz qalay, 10 foiz xromli ruda, paxta xomashyosi va 100 foiz asal import qilinadi. Mamlakat ko‘mir, koks, neft, temir rudasi, boksit, rangli metall, torf, yokoch importi bo‘yicha dunyoda yetakchi hisoblanadi.
Tashqi savdoda mamlakat zamonaviy texnologiyalar sotish bo‘yicha yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Shuningdek, Fransiya dunyoda qishloq xo‘jalik mahsulotlari, kimyoviy tovarlar, yarimfabrikat mollar, metall va ulardan ishlangan buyumlar yetkazib beruvchi va harid qiluvchi yirik davlat bo‘lib qolmoqda.

Ayni davrda tashqi savdo mamlakat iqtisodiyotining asosiy kuchiga aylangan. U nafakat iqtisodni yuksaltirishda rol o‘ynaydi, balki Fransiyaning siyosiy maydondagi obrusini xalqaro miqyosda va Yevropa hamjamiyatida ko‘tarishga xizmat qiladi.

Fransiyaning eksport va import operatsiyalarida asosiy savdo sherigi Yevropa Ittifoqi davlatlari bo‘lib qolmoqda. Bu ittiofoqda Fransiyaning tashqi iqtisodiy aylanmasi beshdan uch qismga teng. Germaniya, Italiya, Buyuk Britaniya, Belgiya, Ispaniya, Lyuksemburg kabi davlatlarnikini solishtirganda, ularning tashqi savdodagi ulushlari uchdan bir qismga ega ekani yaqqol ko‘rinadi.

AQSH – fransiyaning yirik iqtisodiy hamkori. U shuningdek, kapital eksport va import qiluvchi ko‘zga ko‘ringan davlat hamdir. Chetga kapital qo‘yish bobida u AQSH, Yaponiya, Shvesariya va Niderlandiyadan keyin turadi. Investitsiya berishdan maqsadi birinchi navbatda mamlakatni har tomonlama taraqqiyotini kafolatlash. Bu manfaat yo‘lida fransuz firmalari boshqa kapitalist mamlakatlardan farqli o‘laroq o‘z mablag‘laridan investitsiyalar kiritishadi.

Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot va hamkorlik tashkiloti (OESR) yo‘nalishi bo‘yicha chetga bergan investitsiya salmog‘i 13 foizga o‘sdi.
Fransiya o‘zi uchun xorij investitsiyalarini ham kiritishdan manfaatdor. Bu mablag‘lar asosan mamlakatning bank, moliya, xizmat ko‘rsatish, sug‘urtalash faoliyatlariga yo‘naltirilmoqda. Kechagi bu sarmoyalar fransuz iqtisodiyotida muhim rol o‘ynash bilan birga yangi texnologiyalar, tajriba va ko‘nikmalar olib keladi. Bu esa fransuz firmalarining yanada rivojlanishi uchun asqotadi va savdo balansini yangicha muvaffaqiyatlarga erishishini ta’minlaydi.

Xulosa
Jahon хo’jaligida rivojlangan mamlakatlarning tutgan o’rni juda katta bo’lib, bunday guruhga kiruvchi davlatlar asosanYevropa qita’si va ShimoliyAmеrika matеrigida joylashgan. Rivojlangan (ayniqsa «katta yettilik» G7 yoki RFning qo’shilishi bilan ataluvchi «katta sakkizlik»G8 ) davlatlar iqtisodiyotini o’rganish va ularning iqtisodiy rivojlanish tajribasidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu mamlakatlar iqtisodiyotida tabiiy rеsurslardan tеjamli foydalaniladi, ishlab chiqarishda esa enеrgеtika quvvatini pasayishiga yo’l qo’yilmaydi.

Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida yirik TMKlar va хalqaro iqtisodiy tashkilotlar (ЕI, NAFTA, ASЕAN va boshqalar) muhim rol o’ynamoqda. O’zbеkistonning rivojlangan mamlakatlar bilan( ayniqsa,YeI, RF, AQSh, Osiyo-Tinch okеani davlatlari) olib borayotgan savdo-aloqalari yildan –yilga kеngayib bormoqda.