Gumanitar fanlar” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan

Bozorning afzalligi shundan iboratki, u cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni kam mehnat sarflagan holda va to`laroq qondirish imkonini beradi. Bozor ko`rsatadigan xizmatlarga zarurat bo`lganidan u doimo kengayib boradi, bozor aloqalari domiga tobora ko`p ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar tortiladi.

Iqtisodiyotda bozor mexanizmi bu xaridorlar va sotuvchilar tomonidan ochiq va tushunilgan qiymat tizimi bilan bozorda vaqt almashinuvi bilan almashinadigan pul mablag`laridan foydalanish, hech bo`lmaganda ba`zi usullar bilan tovarlar va xizmatlarni taqsimlashni optimallashtirishga qaratilgan mexanizmdir. Mexanizm erkin bozorlarda yoki talab va taklifdan foydalanishga intilayotgan asir yoki nazorat qiluvchi bozorlarda yoki tanqislik uchun to`lovni ishlab chiqarish imkoniyatlarini tanlash uchun boshqa usulda mavjud bo`lishi mumkin. Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha resurslar xususiy sektor (jismoniy shaxslar, uy xo`jaliklari va shaxslar guruhlari) tomonidan taqsimlanadi; rejali iqtisodiyotda barcha resurslar davlat sektoriga (mahalliy va markaziy hokimiyat) tegishli; va aralash iqtisodiyotda ba`zi manbalar ikkala sektorga tegishli, xususiy va davlat. Aslida dastlabki ikkitasi asosan nazariy, uchinchisi esa keng tarqalgan. Resurslar talab va taklif kuchlariga qarab taqsimlanadi.

Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi ba`zi xususiy tovarlarga nisbatan qo`llanilganda iqtisodiy samarasizlikka olib kelishi mumkin. Narxlar ko`plab ma`lumotlarni etkazib beradi. Ular nafaqat ishlab chiqaruvchilarga nima ishlab chiqarish kerakligini aytibgina qolmay, balki ishlab chiqaruvchilarga odamlar xohlagan narsani ishlab chiqarish haqida ma`lumot berishadi. Ma`lumotlar qanchalik noto`g`ri bo`lsa, iqtisodiy muvofiqlashtirish shunchalik kam bo`ladi, bu esa o`z navbatida ehtiyojlarning qondirilishini kamaytiradi. Shunday qilib, narxlar tomonidan etkazilgan ma`lumotlarga aralashish noto`g`ri qo`llanilganda yoki haddan tashqari ishlatilganda iqtisodiy rivojlanish uchun zararli hisoblanadi. Biroq, bozor mexanizmi ko`pincha jamoat fojiasi kabi muammolar tufayli jamoat mollarini optimallashtira olmaydi. Masalan, zamonaviy avtomagistrallar iqtisodiy rivojlanish uchun yaxshi bo`lgan, ammo ularni vujudga keltirish uchun hukumat rejalashtirish va ajratish zarur.

Bozorning boshqa mexanizmlariga hukumatning moliya siyosati va pul-kredit siyosati kiradi. Milton Fridman tomonidan taklif qilingan Fridman qoidasi bilan tavsiflangan. Ushbu siyosat talablarga soliqlar va yig`imlar orqali narxlarni tuzatish hamda pulning tegishli pul ta`minoti bilan qiymatini o`zgartirish orqali ta`sir qiladi.