Gulli o‘simliklar bilan umumiy tanishish

BO'LIM. MAGNOLIYATOIFA YOKI GULLI O'SIMLIKLAR.

2. GULLI O'SIMLIKLARNMNG KELIB CHIQISHI.

3. GULLI O'SIMLIKLAR KLASSIFIKASIYASI.


MAGNOLIYATOIFA (Magnoliophyta) - GULLI YOKI YOPIK URUG'LI O'SIMLIKLAR

Gulli o'simliklar bo'limi turlarga eng boy bo'limlardan biridir. O'simliklar dunyosida gulli o'simliklar muhim o'rin egallaydi. Hozirgi vaqtda gulli o'simliklar 533 oila, 13000 turkum va 250000 ga yaqin to'rni o'z ichiga oladi. Demak barcha tuban va sporali yuksak o'simliklarni birga qo'shib xisoblaganda ham, gulli o'simliklar ustunlik qiladi. Gulli o'simliklar Yer sharining deyarli barcha zonalarida uchraydi va o'simliklar qoplamida muhim rol o'ynaydi.

Gulli (yopik urug'li) o'simliklar boshqa o'simliklarga nisbatan tashqi sharoitga yaxshirok moslashgan, chunki ularda reproduktiv va vegetativ organlar takomillashgan bo'lib, urug' ko'rtaklari mevachi barglar bilan qoplangan. Yopik urug'li o'simliklar urug'i tashqi tomonidan meva bilan uralib turganligi uchun noqo'lay sharoitdan (kurib kolishdan, xarorat ta'siridan va xayvonlardan) ximoya qilinadi.

Eng qadimgi gulli o'simliklar xasharotlar va shamol vositasi bilan changlangan. Gulli o'simliklar hayotida tuguncha ham katta rol o'ynaydi. Tuguncha bu mevachi barglarning qo'shilib o'sishi natijasida vujudga kelib, undan meva xosi bo'ladi. Gulli o'simliklar o'ziga kerakli ozukani vegetativ organlardan qabul qiladi. Yopik urug'li o'simliklarda gametofit juda qisqarib ketgan, anteridiylar yo'qolib ketib, spermalar vujudga kelgan. Yopik urug'li o'simliklar uchun xos yana bir muhim belgi shundan iboratki, ularda qo'sh urug'lanish mavjud. qo'sh urug'lanish natijasida deyarli bir vaqtda yani murtak (embrionO bilan endosperm vujudga keladi.

GULLI O'SIMLIKLARNING CHIQIB KELISHI.

Gulli o'simliklarning kelib chiqishi haqida hozirgacha yagona bir fikr yuk. Shu bone, gulli o'simliklar kachon va qayerda paydo bo'lgan va eng kadimiy gulli o'simliklarning dastlabki vakillari qaysi o'simliklar degan savollar paydo bo'ladi. Ilmiy manbalarda ta'kidlanishicha gulli o'simliklar bur davrida paydo bo'lgan deb karalmokda. Bu fikrni tasdiklovchi bir qator dalillar mavjud. Demak gulli o'simliklar taxminan bundan 120 mln. yil oldin paydo bo'lgan. Ayrim olimlar gulli o'simliklar mezozoy erasining trias davrida xattoki, poleozoy erasining perm davrida paydo bo'lgan deb xisoblaydilar.

Gulli o'simliklarning kelib chiqishida ikki xil fikr mavjud.

1. Monofilitik yo'l bilan gulli o'simliklar bitta qadimgi ajdoddan kelib chiqkan deyiladi. (Akad.A.L.Taxtadjyan).

   
   

2. Polifilitik yo'l bilan esa gulli o'simliklar bitta o'simlikdan emas balki, bir nechta kadimiy turlardan kelib chiqkan.

   
   

Ingliz botanigi R.Melvilla fikrcha gulli o'simliklar devon davrida riniofitlardan kelib chiqkan. Bu jarayon urug'li paporoniklargacha davom etib, permning oxiri va triasning boshlarigacha davom etgan. Unga Gondvan xududidagi Afrika, Antarktida, Janubiy Amerika va Avstraliya materiklari kirgan. Mashxur rus botanigi akademik A.L.Taxtadjyan dastlab gulli o'simliklar Janubiy Sharkiy Osiyoda paydo blgan deb karaydi, chunki eng kadimiy oddiy to'zilishga ega bo'lgan gulli o'simliklar shu rigionda uchraydi. Amerikalik olim D.J.Stebbins fikricha dastlabki gulli o'simliklar tez o'sadigan quruqlik xududlarda o'sishga mosashgan ikki urug' pallalilarni o'z ichiga olgan. Bir urug' pallalilar esa suv xavzalarida va soy buylarida o'sgan. Gulli o'simliklar ko'pchilik olimlarning fikriga Karaganda eng sodda to'zilishiga ega bo'lgan butasimon ochiq urug'li o'simliklardan kelib chiqkan. Gulli o'simliklarning qoldiqlari bur davridagi yotkiziklardan topilgan. Lyokin Paleozoy va mezozoy erasida o'sgan ochiq urug'lilarning ayrim belgilari gulli o'simliklarnikiga uxshash bo'lgan. Buni usha davrga xos bo'lgan qazilma holda topilgan materiallar tasdiklamokda. Dastlabki gulli o'simliklarda chang donasi bir poradan (teshikcha) iborat bo'lib, xuddi qirqqo'loq (paporotnik) larning sporasiga va urug'li o'simliklarning changiga uxshash bo'lgan.

Dastlabki gulli o'simliklarda, ya'ni hamma bir urug'pallali va premitiv (sodda) to'zilishga ega bo'lgan ikki urug'pallali o'simliklarning changchilari uxshash bo'lgan. Bundan 120 mln.yil oldin o'sgan gulli o'simliklarda chang 3 porali, ya'ni ikki urug' pallalilarga uxshash bo'lgan. Bundan taxminan 80-90 mln. yil oldin o'sgan yopik urug'li o'simliklar Yer yuzida xukmronlik kilgan.

Gulli o'simliklarning kadimiy vakillarini topish uchun qazilma holda topilgan urug'li o'simliklar asos qilib olingan. Shuningdek, ularning bir-biri bilan bog'liqligi urganila boshlandi. Bu esa ularning filogeniyasini yanada yaxshirok urganish imkonini berdi.

Ta'kidlash joizki, ayniqsa, qirqqo'loqlar (paporotniklar), sagovniklar va qarag'aylarda gulli o'simliklarga xos ba'zi bir belgilarni ko'rish mumkin. Gulli o'simliklarning filogeniyasini urganishda urug'li qirqqo'loqlar, bennetgitlar va boshqa igna bargli o'simliklarning roli ham katta. Sagovniklar bilan qarag'aylarda yog'ochlik ksilema, traxeid shaklida, ikkilamchi yug'onlashishga ega va urug'lari orqali ko'payadi. Demak, yog'ochlik esa 350 mln. yil oldin vujudga kelgan.

Qirqqo'loq (paparotniklar) da faqat traxeidlar mavjud bo'lib, yog'ochlik va smola yukllari esa atigi 50 mln yil oldin vujudga kelgan. Hu sababdan bo'lsa kerak, traxeidlarga yog'ochlik va smola yo'llarning gomologi deb karaladi.

Sagovniklar bilan qarag'aylarning qubbalari tashqi ko'rinishidan uxshash bo'lsada, kelib chiqish jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan: sagovniklarning qubbasi shakli uzgargan barg bo'lsa, qarag'aylarning qubbasi juda murakkab to'zilishga ega. Shu sababdan bo'larni analogii organlar deb atash mumkin.

1859 yilda CH.Darvinning «Tabiiy tanlanish yo'li bilan turlarning paydo bulishi» nomli asari vujudga kelishi bilan, olimlar evolyusion tizim (sistema) to'zishga bel bogladilar. Bu borada yirik nemis botanigi A.Engler katta ish qiladi. Engler morfologik belgilar evolyusiyasiga aloxida e'tibor beradi. Uning fikricha eng sodda (primativ) gul, gulqurg'onisiz va bir jinsli bo'lgan.

1875 yili nemis botanigi A.Braun primetiv belgiga ega bo'lgan o'simlikning guli gulqurg'onli, yirik va ikki jinsli bo'lgan deydi. Bunta misol qilib magnoliyalarni keltiradi. Ikki jinsli gullardan ayrim jinsli gullar paydo bo'lgan deb xisoblaydi. Bu fikrni ko'pchilik olimlar qo'llab-quvvatlaydi. Nemis botanigi X.Gallir (1912) va Amerikalik CH.Bessi (1915) Ayiqtovonnamolarni kadimiy o'simlik deb karaydilar. Gallir va Bessi tizimi (sistemalari) asosida yirik ingliz olimi D.J.Xatchinson (1926«4936) o'z tizimi (sistemasi) ni yaratadi.

Akademik A.L,Taxtadjyan ham shu fikr asosida o'z sistemasini tuzadi. Lyokin ayrim botanirlar masalan, R.Dalo'ren gulli o'simliklar qandaydir yuk bo'lib ketgan yana ham soddarok o'simliklardan kelib chiqkan, magnoliyalar esa ulardan keyin paydo bo'lgan, deb tushuntiradi. Lyokin hozirgacha gulli o'simliklarning kelib chiqishi masalasi o'zil-kesil xal qilinmagan. Shu sababdan gulli o'simliklar haqida to'zilgan tizimlar (sistema) 20 ta dan ortib ketdi.

Gulli o'simliklarning kelib chiqishi to'g'risida asosan 3 ta nazariya mavjud.

1. Psevdant (soxta) gul nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari

R. Vettshteyn va A.Karstenlarning (1900) fikricha, eng kadimiy sodda to'zilishga ega bo'lgan, o'simliklarning gullari bir jinsli, gul kurgoni ddiy yoki gul kurgonsiz bo'lgan. Ular shamol vositasida changlangan. Bunday o'simliklarga misol qilib, qizilcha (efedra) va kazuarinlarni keltirishadi.

2. Ikkinchi-strobilyar nazariya 1905 yilda yaratilgan. Ochiq urug'lilarning vakili bennettitlarning qoldiqlari topilgandan keyin bu nazariya paydo bo'lgan. Unga ko'ra bennettitlarning strobillaridan gul paydo bo'lgan degan xulosaga kelingan. Bu nazariya bo'yicha, strobillardan xosil bo'lgan gul ikki jinsli, gulqurg'onli bo'lib, xasharotar vositasida changlangan. Unga misol kiib, magnoliyalarni olish mumkin. Nemis botanigi X.Gallir (1912), ingliz olimlari, A.Arber, D.Parkinlar (1905) strobillar yoki chingul nazariyasining asoschilari xisoblanadi.

   
   

3. Tellom nazariyasining asoschisi nemis olimi V.Simmerman (1959) eng kadimiy gulli o'simliklar psilofitlarning tellomidan kelib chiqkan deydi.

   
   

1. Ikki urug'pallalilar 429 oila, 10000 turkum, 190000 to'rni o'z ichiga oladi va ular 8 ta sinf (ajdod) chaga bo'lib urganiladi. Masalan:

1. Magnoliyakabilar sinfchasi

   
   

2. Ayiqtovonkabilar sinfchasi

   
   

3. Chinnigulkabilar sinfchasi

   
   

4. Temirdaraxtkabilar sinfchasi

   
   

5. Dillenilkabilar sinfchasi

   
   

6. Ra'nokabilar sinfchasi

   
   

7. Yalpizkabilar sinfchasi

   
   

8. qoqiutkabilar sinfchasi

   
   

II. Vir urug' pallali o'simliklar sinfi 65 oila, 3000 turkum, 60000 turdan iborat bo'lib o'z navbatida 4 ta sinfchaga bo'linadi. Masalan;

1. Buldurukutkabilar

   
   

2. Lolakabilar.

   
   

3. Palmakabilar.

   
   

4. Triuridkabilar.

   
   

Gulli o'simliklarning asosiy evolyusion yo'nalishlari qo'yidagicha sodir bo'lgan.

1. Daraxtlar-butalar-ko'p yillik o'tlar-bir yillik o'tlar. O'tlar ikkilamchi yog'ochlanuvchi o'simliklar.

   
   

2. Tik o'suvchi poyali o'simliklar - yotib, ilashib va chirmashib o'suvchi o'simliklar.

   
   

3. Doim yashil o'simliklar - barglarini to'kuvchi o'simliklar.

   
   

4. Doyra shaklida joylashgan utkazuvchi naylar-tarkok joylashgan naylar.

   
   

5. Tursimon tomirlangan barglar - parallel tomirlangan barglar.

   
   

6. Oddiy, butun barglar-oddiy, bo'lingan barglar-murakkab barglar. Murakkab barglar - ikkilamchi oddiy barglar.

   
   

7. Ketma-ket joylashgan barglar - qarama-qarshi joylashgan barglar.

   
   

8. Tug'ri (aktinomorf gullar-qiyshik (zigomorf)) gullar.

   
   

9. Oddiy, yakka gullar-to'pgullar (Ko'p gullar).

   
   

10. Gul bulaklari noanik (ko'p) gullar-gul bo'lagi kam va aniq sonli gullar.

    
    

11. Qush gulqurg'onli gullar-oddiy gulqurg'onli yoki gulqurg'onsiz gullar.

    
    

12. Gul bulaklari birlashmagan (erkin) - gul bulaklari qo'shilgan (birlashgan).

    
    

13. Xasharotlar bilan changlanish-shamol yordamida changlanish.

    
    

14. Ikki urug'palali urug'-bir urug'pallali urug'.

    
    

15. Apokarp (tutashmagan) meva-senokarp (tutashgan) meva.

    
    

16. Ko'p sonli changchilar-kam sonli changchilar.

    
    

17. Ikki jinsli gul-bir jinsli gul.

    
    

18. Ko'p urug' ko'rtak-bir urug' ko'rtak.

    
    

19. Ko'p yillik o'simliklar-bir yillik o'simliklar.

    
    

Ikki urug' pallali va bir urug' pallalilarning asosiy farqli belgilari quyidagicha. 3-jadvalga karalsin.

№	Ikki urug' pallalilar	Bir urug' pallalilar
1	Murtagi 2 urug’i pallali urug’pallali	Bir urug’ 1. Murtagi 1-
2	Barglari oddiy va murakkab, aniq oddiy ва, япрокка	Bargli oddiy, bandsiz. ajratilgan
3	Barg yaprog’i to’rsimon yoki panjasimon tomirli.	Barg yaprog’i parallel yoki yoysimon tomirli
4	Poyalari kambiy xisobiga ikkilamchi nishga ega. yo’g’onlashmaydi	Kambiysiz, poyasi

5	Poyabarglari o’tkazuvchi sistema silindr shak sistema poyada tarqoq joylashgan.	O’tkazuvchi poyada
6	Lida joylashgan. Po’stloq va o’zak aniq shakllanmagan	Po’stloq va o’zak shakllanmagan.
7	Yosh ildizcha asosiy (o’q) ildizga aylanib, o’raydi, uning o’rnida kukndan yon ildizlar xosil bo’ladi.	Yosh ildizcha erta quriydi uning o’rnida qo’shimcha ildiz xosil bo’ladi
8	Guli ko’pincha 5, ba’zan 4 a’zoli.	Gulli asosan 3 a’zoli
9	Daraxt, buta yarimbuta va o’t o’simlik ba’zan ikkilamchi yog’ochlanuvchi daraxtsimon o’simlik.	Ko’pincha o’tsimon
10	Chang donachalarining qobig’i asosan donachalarining 3 jo’yakli	Chang qobig’i asosan 1 jo’yakli

O'simliklar dunyosida gulli o'simliklar aloxida o'rin egallaydi. Ular butun o'simliklar dunyosining yarmidan ko'progini o'z ichiga oladi. Gulli o'simliklar yer sharining deyarli hamma zonalarida uchraydi. Ularni cho'ldan yaylovlargacha bo'lgan joylarda uchratish mumkin.

Gulli o'simliklarning evolyusiyasida oddiydan murakkabga qarab yo'nalishni kuzatish mumkin.

Devon va toshkumir davrida qirqbugimlar, plaunlar va qirqqo'loqlar (paporotniklar) keng tarqalgan va sporali o'simliklar, o'simliklar dunyosida xukmronlik kilgan.

Dastlabki urug'li o'simliklar esa devon davrining oxirlarida paydo bo'lib, mezozoy erasida keng tarqalgan.

Mezozoy erasining oxirlari va bur davrining boshlarida yopik urug'li o'simliklar vujudga kelib, keyinchalik ular yer sharidagi asosiy xukmron o'simlikka aylangan. Umuman yopik urug'li o'simliklarning yoshi taxminan 120-130 mln yilgan to'g'ri keladi.

Yopik urug'li o'simliklarning yer sharida qisqa vaqtda, quruqlikda keng tarqalishiga baxo berib, M.I.Golenkin «Gulli o'simliklar yashash uchun ko'rash goliblaridir» deb ta'rif bergan edi.