Guliston davlat universiteti y. Tojiyev, M. Latipov «til tarixi»

Mayl – ish-harakat (holat)ning real voqelikka munosabatini bildiradi.
Zamon – ish-harakatning nutq so’zlanib turgan paytga munosabatini bildiradi.
Tuslanish – fe’lning shaxs-son affikslari bilan o’zgarishi va paradigma hosil qilishi.
Buyruq-istak mayli – bir paradigma hosil qiluvchi va buyruq semasi etakchi bo’lgan fe’l mayli turi.
SHart mayli – bir paradigma hosil qiluvchi shart semali fe’l mayli turi.
O’tgan zamon fe’llari – nutq momentiga nisbatan oldin yuz bergan (yuz bermagan) ish-harakatni anglatadi.
Hozirgi zamon fe’llari – nutq momentida yuz bergan (yuz bermagan) ish-harakatni bildiradi.
Hozirgi-kelasi zamon fe’llari – nutq momentida yuz bergan va undan keyin amalga oshiriladigan ish-harakatni anglatadi.
Kelasi zamon fe’llari – nutq momentidan keyin amalga oshiriladigan ish-harakatni anglatadi.
Fe’l nisbatlari – ish-harakatning sub’ekti va ob’ekti munosabatlarini bildiradi.
Ravish – harakatning (holatning) belgisini ifodalovchi so’z turkumi.
Yasama ravishlar – boshqa so’z turkumlaridan turli vositalarda ravish yasalishidir.
Ravishning ma’no turlari – ravishning holat, payt, o’rin, daraja-miqdor, chegaralov, o’xshatish ma’nolarini ifodalashidir.
4-ilova
Fe’l aspektlari.⁷⁴ Ayrim adabiyotlarda fe’l aspektlariga mumkinlik va nomumkinlik shakllarini ham kiritadilar. Aslida mumkinlik-nomumkinlikni hosil qiladigan grammatik shakllar (formalar) yo’q, balki bunday semantika qo’shma fe’llar orqali hosil qilinadi. Masalan, tarta alar – tarta almas.
Fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari fe’l aspektlari kategoriyasini hosil qiladi, chunki bo’lishsizlik –ma//-mә affiksi orqali hosil qilinadi va bu affiksni olmagan so’z bilan oppozistiyaga kirishadi: barma, keltürmә va boshqalar.
O’timli va o’timsiz fe’llar haqida. O’zbek tilida uning tarixiy taraqqiyotidan qat’i nazar bunday morfologik kategoriya mavjud bo’lmagan, balki fe’lning tushum kelishigidagi so’z bilan bog’lana olishi qobiliyati uning semantik xususiyatidir. Demak, o’timlilik va o’timsizlik fe’l shakliga emas, balki u fe’lning semantik xususiyati bilan bog’lanadi.

Mustaqil fe’llar gapda biror so’zni boshqarib keladi. YOrdamchi fe’llarda bunday xususiyatlar bo’lmaydi. Bu fe’llar mustaqil fe’llar bilan kelib, mustaqil fe’lning ma’nosiga qo’shimcha ma’no berishga xizmat qiladi.

Qadimgi turkiy tilda alqїntї (tugadi), өlti (o’ldi), boltї (boldi), bərti (berdi) kəlti (keldi) kabilar eng faol qo’llangan mustaqil fe’llardir. Biroq mustaqil fe’llar qo’makchi fe’llar vazifasida ham ishlatilgan.
Mustaqil fe’llarni harakatning ob’ektga bo’lgan munosabatiga qarab, ob’ektli fe’llar va ob’ektsiz fe’llar kabi turlarga ham bo’lish mumkin. Ob’ektli fe’llar tushum kelishigida bo’lgan so’zlarni boshqarsa, ob’ektsiz fe’llar esa bunday xususiyatlarga ega bo’lmaydi. SHuningdek, fe’llar qadimgi turkiy tilda ham etakchi va ko’makchi fe’llardan tashkil topadi: tikә bәrtim, ucha barti, basa kәlti (Bx) kabi.
To’liqsiz fe’l. To’liqsiz fe’llar mustaqil holda ishlatilmaydigan fe’l turidir. Hozirgi o’zbek tilida umuman turkiy tillarda ham әdi, әkan, әmish, әmas kabi to’liqsiz fe’llar bo’lsa, qadimgi turkiy tilda ham ana shu fe’llarning turli arxaik ko’rinishlari bor. Bular әrmis, әrti, әrsә, ərinch kabi formalardir.