|
Mavzu: XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida o‘zbek adabiy tili
Juda uzoq davrni o‘z ichiga olgan o‘zbek adabiy tili taraqqiyotida XIX asrning II yarmi va XX asr boshlaridagi adabiy til o‘ziga xos alohida o‘rinni egallaydi. Bu davr adabiyotini ko‘zdan kechirar ekanmiz, uning til va uslubi masalalarida jiddiy, muhim yangiliklar maydonga kelganligini ko‘ramiz. Bular o‘zbek xalqi hayotida yuz bergan ijtimoiy o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan. 73
Agar XIX asr boshlarida o‘zbek adabiy til tarixida Alisher Navoiy tili ta'siri va uni xalq tiliga yaqinlashtirish g‘oyasi kuchli bo‘lsa (buni Gulxaniy, Munis, Maxmur, Ogahiy, Abulg‘ozi asarlari tilida ko‘rishimiz mumkin) shu asrning 60-yillaridan keyin ham adabiy til tarixida Navoiy an'anasi ma'lum darajada davom etadi, ammo bunda rus tiliga xos so‘zlar va shakllarni ko‘plab uchratamiz. Bunday xol Muqimiy, Zavqiy, Komil Xorazmiy, Avaz O‘tar asarlari tilida sezilarlidir.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshiga kelib o‘zbek xalqining ijtimoiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Tili, urf-odati, madaniyati bir bo‘lgan o‘zbek xalqi uchta mayda xonlikka ajralgan holda yashadi. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya O‘rta Osiyoni o‘ziga qaram qilib oldi.
Bu davr o‘zbek adabiy tili taraqqiyoti tarixida ham o‘ziga xos bir davrni tashkil qiladi. O‘zbek adabiy tilining Alisher Navoiy tomonidan asoslangan va rivojlantirilgan me'yorlari asrlar davomida o‘zgara bordi va eskira boshladi. Muqimiy tili Navoiy tilining – eski o‘zbek adabiy tilining davomi hisoblansa-da, undan ko‘p jihatdan farq qiladi. Buning sababi shuki, til o‘zida jamiyat va iqtisodiy turmushda bo‘lgan barcha o‘zgarishlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bevosita aks ettiradi. Shuning uchun ham Muqimiy asarlari tilida so‘zlashuv nutqiga xos xususiyatlar, badiiy adabiyotga xos uslub va grammatik shakllar hamda rus tiliga xos leksik elementlar mavjud.
Muqimiyning o‘zbek adabiy tiliga qo‘shgan hissasi uning xalqchilligini oshirishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi. Shoir xalqqa tushunarli tilda yozishni o‘z uslubining ajralmas xususiyatlaridan biri qilib olishi bilan oldinga asrlarda yashab o‘tgan ijodkorlarga nisbatan birmuncha ilgarilab ketdi.
Muqimiy o‘z fikrlarini sodda, ixcham va xalqqa tushunarli tarzda ifoda etish uchun maqollar va hikmatli so‘zlarni ko‘p qo‘llaydi. Shoir ba'zi xalq maqollarini leksik va grammatik jihatdan o‘zgarishsiz bersa, ba'zilarini qisman o‘zgartiradi. Ayrimlarini she'rning qofiya va mazmuniga singdirib yuboradi:
Arzon emas beillat, qimmat emas behikmat,
Noinsofu betavfiq olgan ekan Bekturboy.
Bor masalkim, yaxshi odam der edim, o‘zi budur;
Yo‘qsa aylardim qachon sizlarga men da'vo anor,
Gar qilich boshimga kelsa, degayman rostin.
Tegdi kasofati bari yurtga ham.
Borki masal, birniki mingga degan.
Muqimiy asarlarida xalq so‘zlashuv nutqiga xos leksik xususiyatlar ko‘p uchraydi. Bulardan, ba'zi leksik xususiyatlarning adabiy tilda ekvivalenti bor,ba'zilariniki yo‘q. Muqimiy asarlari tilida ko‘rpa, tezak, ezma, ko‘sav, mag‘zoba, hurjun, shilqim, purboq, kerilmoq, kekirmoq, o‘sol, qolg‘ich, injiq, paqir, tag uchraydi. Shulardan qolg‘ich, injiq, paqir, kallakbor, tag, joy so‘zlarining o‘zbek adabiy tilida sinonimi yo‘q.
Oshiqidin choyxo‘rini bexabar qolg‘ich olur
Bir miri o tu bir paqir aravang
Barcha kallakdoru barcha pahlavon qurbaqalar
Hoji o‘zi murdor ekan.
Yayov, boyaqush, ezmachuruk, piching, pirsiyon, uvoda, kalla kabi so‘zlarning adabiy tilda piyoda, bechora, sergap, kinoya, eronli, yirtilgan, bosh kabi sinonimlari bor.
Xohi yayov, xohi bo‘lsin otim,
Goh sayr ham darkor ekan
Qashib bechorai boyqush bo‘yinni
Mayda suxan, ezmachuruk, zanchalish
Ko‘chdi xalqi yopinib ko‘hna uvoda to‘nini
Xo‘p kelur, lekin garang kallang shamol.
Muqimiy bunday so‘zlardan jonli so‘zlashuvdagi ma'no xususiyatini to‘la ifodalay olmagan o‘rinlarda va so‘zlashuv nutqiga xos obrazlilikni ko‘rsatish maqsadida foydalangan.
Muqimiy asarlarida ko‘chma ma'noda ishlatilgan so‘zlar ham uchraydi. Ko‘chma ma'noda ishlatilgan so‘zlar o‘zlarining adabiy tildagi ma'no xususiyatlariga nisbatan alohida obrazlilikka va ekspressivlikka ega. Masalan, Muqimiy tuxum, jo‘ja, siyosat, cho‘zildi, ichkarisi va boshqa so‘zlarni qarindosh-urug‘, farzand, qo‘rqitish, serpag, xotini kabi so‘zlashuv nutqidagi so‘zlar ma'nosida ishlatadi.
Masalan,
To‘yg‘a o‘z tuxumidin xotun demadi
Jo‘jasi ko‘p qip-qizil degan: “Qani don?” – ko‘samen
Bir siyosat birla bo‘ldingiz pinhon qurbaqalar ichkarisi birla
Ichkarisi birla ham endi tavakkal gan yesang.
Umuman, Muqimiy o‘z g‘oyalari yuksak orzu va istaklarini badiiy estetik jihatdan ta'sirchan va yurqin ifodalash uchun so‘zlashuv nutqi va eski o‘zbek tili shakllari hamda rus tili leksik elementlaridan samarali foydalanda. Bu bilan Muqimiy rus tilidagi bir qancha so‘zlarni o‘zbek adabiy tiliga birinchi bo‘lib olib kirdi va uning taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shdi.
1871 yildan o‘zbek tilida “Turkiston viloyatining gazeti” chiqa boshladi. Shu davrdan boshlab o‘zbek adabiy tilida gazeta-publitsistikasi usubi paydo bo‘ldi va shakllandi. “Turkiston viloyatining gazeti” XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida o‘zbek madaniyati, xususan, adabiy tili tarixida muhim rol o‘ynaydi.
Dastlab bu gazetani “E'lonnoma” deb qaragan Furqat keyinchalik uning ijtimoiy, siyosiy ma'nosini gazetada tushunib, o‘z materiallari bilan faol ishtirok etdi.
Gazeta-publitsistika tili va uslubiga badiiy uslubning ta'siri kuchli bo‘ldi. Chunki badiiy uslub ko‘p asrlik an'analarga ega edi. Gazeta-publitsistika uslubining shakllanishi uning formalari badiiy adabiyotga singib bordi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
